Danh sách 10 bài văn thuyết minh hấp dẫn về trò chơi ô ăn quan (Ngữ văn 7 - SGK Kết nối tri thức)

“Quan có cần nhưng quân chưa vội
Quan có vội quân lội quan sang”

Những vần thơ đồng dao từ thuở nhỏ dường như đã trở thành một phần không thể thiếu trong ký ức chúng ta khi nghĩ đến trò chơi “Ô ăn quan”. Dễ dàng thấy những đứa trẻ tụ tập cùng nhau hăng say “đi quân” bằng cách thả sỏi vào ô quan vẽ trên đất ở các vùng quê, hay thậm chí là các ô quan màu sắc trên giấy và hạt nhựa tại thành phố. Ô quan đã trải qua một chặng đường dài từ trò chơi dân gian của trẻ em vùng nông thôn, trở thành một thú vui vừa giải trí vừa giáo dục cho trẻ em thời hiện đại.

Nhắc đến ô ăn quan, chắc hẳn ai trong chúng ta đều quen thuộc. Trò chơi này có nguồn gốc rất lâu đời. Tôi chỉ biết qua lời bà kể rằng: Vào thời Trạng nguyên 1086, Mạc Hiển Tích đã viết một tác phẩm liên quan đến các phép tính trong trò chơi ô ăn quan. Đây là những thông tin mà tôi biết được về nguồn gốc của trò chơi. Dù vậy, về cách chơi, chúng tôi vẫn nắm rất rõ.

Trước tiên, vẽ một hình chữ nhật chia làm hai phần theo chiều dài và chia thành 5 hàng dọc đều nhau, sẽ có 10 ô vuông nhỏ. Hai đầu của hình chữ nhật được vẽ thành 2 ô quan lớn, mỗi bên đặt một viên sỏi lớn khác màu để phân biệt, mỗi ô vuông có 5 viên sỏi nhỏ, mỗi bên có 5 ô.

Hai người sẽ lần lượt chơi, người đầu tiên chọn ô vuông và rải sỏi từ ô đó vào các ô vuông khác và ô quan lớn. Khi viên sỏi cuối cùng rơi vào ô trống, người chơi sẽ lấy sỏi từ ô bên cạnh và bỏ ra ngoài. Cứ như vậy cho đến khi một bên hết sỏi, người đối diện sẽ là người bắt đầu lượt chơi tiếp theo.

Khi đối phương chơi, quy trình giống như người đầu tiên. Cả hai sẽ thay phiên nhau cho đến khi một bên lấy hết sỏi của đối phương. Trò chơi kết thúc khi một bên không còn sỏi. Sau mỗi ván, trò chơi được thiết lập lại như cũ, ai thiếu sỏi phải vay của bên kia. Kết quả thắng thua được tính theo số sỏi còn lại. Ô ăn quan là trò chơi dễ chơi nhưng đòi hỏi sự tính toán khéo léo để chiến thắng.

Ô ăn quan không chỉ là trò chơi mà còn là ký ức về quê hương và tuổi thơ. Chỉ cần một khoảng sân nhỏ, vài viên sỏi hoặc phấn màu là có thể cùng nhau chơi. Trò chơi này để lại dấu ấn sâu đậm trong tâm trí những người đã trải qua tuổi thơ. Trong thơ văn, ô ăn quan còn hiện lên như hình ảnh của một thời đã qua:

“Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những đầu trần, chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em đâu chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ...'

(Xuân Quỳnh)

Trò chơi mộc mạc nhưng trí tuệ như thế đáng được coi trọng hơn trong xã hội hiện đại. Ô ăn quan không chỉ góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống mà còn là phần quan trọng trong di sản văn hóa của dân tộc. Trong thời đại công nghệ phát triển, việc giữ gìn và phát triển trò chơi này càng cần thiết, dù hiện nay nhiều người lại bị cuốn vào thế giới ảo của game online, quên đi những giá trị đời thường như ô ăn quan.

Ngày nay, khi hỏi trẻ em về các trò chơi dân gian như ô ăn quan hay rồng rắn lên mây, có thể chúng ta chỉ nhận được những câu trả lời mơ hồ. Tuy nhiên, nếu quay ngược thời gian về quá khứ, ô ăn quan là một trò chơi dân gian được yêu thích và phổ biến nhất trong ký ức của trẻ em xưa.

Ô ăn quan là trò chơi dân gian phổ biến ở miền Bắc Việt Nam. Dù nguồn gốc của trò chơi chưa được làm rõ hoàn toàn, nhưng theo các câu chuyện truyền khẩu, ô ăn quan đã có mặt ở Việt Nam từ rất lâu. Theo truyền thuyết, ô ăn quan xuất hiện từ một tác phẩm của Trạng Nguyên Mạc Diên Tích vào năm 1086.

Trò chơi này đòi hỏi sự tính toán và trí tuệ cao hơn là sức mạnh cơ bắp. Bàn chơi thường có hình chữ nhật với 10 ô vuông gọi là ô dân, hai đầu của bàn hình chữ nhật là hai ô quan lớn. Các quân chơi là sỏi hoặc đá nhỏ cho ô dân và lớn hơn cho ô quan. Mỗi ô dân có 5 viên sỏi, tổng cộng là 50 viên, còn ô quan có hai quân lớn.

Trò chơi dành cho hai người, mỗi người lần lượt di chuyển quân từ ô của mình và rải quân vào các ô khác. Nếu quân cuối cùng rơi vào ô trống ngay sau ô đó, người chơi sẽ thu được toàn bộ quân ở ô sau. Người chơi sẽ cố gắng thu thập nhiều quân nhất có thể. Mỗi quân quan có giá trị 10 điểm, còn quân dân chỉ có 1 điểm. Người có điểm số cao hơn sẽ chiến thắng.

Dù ô ăn quan thường được xem là trò chơi dành cho trẻ em, nhưng bất kỳ ai yêu thích trò chơi này đều có thể tham gia. Trò chơi có thể có hai, ba hoặc bốn người chơi.

Ô ăn quan không phải là trò chơi lý tưởng để rèn luyện sức khỏe, nhưng nó rất tốt cho việc phát triển trí tuệ và sự điềm tĩnh. Trò chơi giúp giải trí và giảm căng thẳng, đồng thời là phần không thể thiếu trong ký ức tuổi thơ. Nhiều thành ngữ, bài thơ và tranh ảnh cũng đã lấy cảm hứng từ ô ăn quan.

Ô ăn quan là trò chơi thú vị, nhưng với sự phát triển của các trò chơi hiện đại, trò chơi dân gian ngày càng ít được quan tâm. Chúng ta nên nhìn nhận lại và phát huy những trò chơi truyền thống này.

Ô ăn quan và những giá trị văn hóa của nó sẽ mãi mãi trong lòng người dân Việt Nam và là biểu tượng của đời sống trẻ em ở làng quê Việt Nam ngày xưa.

Ở bên hầm trú ẩn
Em chơi ô ăn quan
Sỏi màu lăn lộn
Trên vòng ô nhỏ xinh.

Không có máy tính hay điện thoại thông minh, trẻ em ngày xưa quen với cuộc sống thiếu thốn, vì vậy những trò chơi dân gian như ô ăn quan trở nên giản dị và gần gũi. Chỉ cần một khoảng sân nhỏ, vài viên sỏi hoặc phấn màu, là có thể chơi ô ăn quan. Trò chơi này để lại dấu ấn sâu đậm trong ký ức của những ai đã trải qua tuổi thơ.

Ô ăn quan là trò chơi mang đậm bản sắc văn hóa Việt Nam, gắn liền với những mảnh đất hình chữ điền. Trạng Nguyên Mạc Hiển Tích, vào năm 1086, đã có những tác phẩm bàn luận về phép tính trong trò chơi này. Trên thế giới, trò chơi tương tự là mancala, đã xuất hiện ở Ai Cập và Ả Rập từ khoảng 1580-1150 TCN, và được truyền bá ở các thuộc địa châu Phi qua tín đồ Hồi giáo.

Cách chơi ô ăn quan

Chuẩn bị:

+ Bàn chơi: Cần một mặt phẳng rộng như vỉa hè, sân nhà, hoặc nền gạch. Dùng phấn, sỏi, que cây để kẻ ô thành hình chữ nhật, chia thành 10 ô nhỏ, mỗi hàng 5 ô đối xứng nhau. Hai đầu hình chữ nhật vẽ thêm hình bán nguyệt, gọi là ô quan. Các ô vuông là ô dân, hai hình bán nguyệt là ô quan.

+ Quân chơi: Có hai loại quân là quân dân và quân quan. Trên bàn chơi có 2 quân quan và 50 quân dân. Quân có thể làm từ sỏi, đá, nhựa hoặc hạt cây, miễn sao kích thước phù hợp, quân quan lớn hơn quân dân. Quân quan đặt trong hai hình bán nguyệt, quân dân đặt đều trong các ô vuông.

+ Người chơi: Thường có hai người, mỗi người ngồi bên một ô và điều khiển quân của mình.

Luật chơi:

+ Người thắng là người có tổng số quân quy đổi nhiều hơn khi kết thúc trò chơi. Thông thường, một quân quan tương đương 10 hoặc 5 quân dân.

+ Mỗi người chơi lần lượt di chuyển quân dân từ ô của mình, rải quân vào các ô tiếp theo. Nếu quân cuối cùng rơi vào ô trống ngay sau ô có quân, người chơi sẽ ăn toàn bộ quân ở ô sau đó. Nếu quân rơi vào ô quan chứa quân hoặc hai ô trống, người chơi mất lượt. Nếu tất cả các ô trống không có quân, người chơi sẽ lấy quân từ các ô đã ăn hoặc mượn quân từ đối phương. Trò chơi kết thúc khi toàn bộ quân dân và quân quan đã được ăn hết.

Ô ăn quan cũng có thể chơi với 3 hoặc 4 người, với luật chơi tương tự nhưng bàn chơi được điều chỉnh phù hợp. Với 3 người, các ô nằm trong hình tam giác đều; với 4 người, các ô sắp xếp thành hình vuông và có 4 ô quan. Ô ăn quan là ký ức đẹp của tuổi thơ, được thể hiện qua thơ văn của các nghệ sĩ tài ba như:

“Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những đầu trần, chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em đâu chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ..

(Xuân Quỳnh)

Ô ăn quan là trò chơi đơn giản nhưng trí tuệ, nên được trân trọng hơn trong xã hội hiện đại. Thật đáng tiếc khi người lớn và trẻ em hiện nay chỉ thích game online, mà bỏ quên những giá trị đẹp đời thường như trò ô ăn quan.

Ô ăn quan đã hiện diện ở Việt Nam từ rất lâu, có thể được ảnh hưởng từ các cánh đồng lúa nước địa phương. Các câu chuyện lưu truyền về Mạc Hiển Tích (thông tin về năm sinh và năm mất chưa rõ), người đỗ Trạng Nguyên năm 1086, cho biết ông đã có một tác phẩm bàn luận về các phép tính trong trò chơi Ô ăn quan, bao gồm cả số âm xuất hiện trong ô trống. Ô ăn quan từng phổ biến ở khắp ba miền Bắc, Trung, Nam của Việt Nam, nhưng hiện nay chỉ còn ít trẻ em chơi. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam hiện có trưng bày và hướng dẫn trò chơi này.

Theo các nhà nghiên cứu, ô ăn quan thuộc nhóm trò chơi mancala, với tên gọi tiếng Ả Rập là manqala hoặc minqala (trọng âm khác nhau tùy vùng, âm tiết đầu ở Syria và âm tiết thứ hai ở Ai Cập), có nguồn gốc từ động từ naqala, có nghĩa là di chuyển. Bàn chơi mancala đã xuất hiện ở Ai Cập từ thời kỳ Đế chế (khoảng 1580 – 1150 TCN). Tuy nhiên, có khoảng trống giữa thời điểm này và sự hiện diện của mancala ở Ceylon (Sri Lanka) vào đầu Công nguyên và ở Ả Rập trước thời Muhammad. Dấu hiệu cho thấy mancala có thể đã lan truyền từ phía Nam Ả Rập hoặc vùng cực Nam biển Đỏ qua eo biển Bab El Mandeb đến châu Phi và từ đó xâm nhập lục địa này. Trong những giai đoạn sau, các tín đồ Hồi giáo đã phổ biến mancala cùng với sự mở rộng của tôn giáo và văn hoá.

Bàn chơi: Ô ăn quan được vẽ trên một mặt phẳng tương đối lớn, kích thước linh hoạt để có đủ số ô cần thiết và thuận tiện cho việc di chuyển quân. Bàn chơi có thể là trên nền đất, vỉa hè, hoặc trên miếng gỗ phẳng. Bàn chơi được chia thành hình chữ nhật với mười ô vuông, mỗi bên có năm ô đối xứng nhau, và hai đầu hình chữ nhật được vẽ thành hai hình bán nguyệt hoặc vòng cung hướng ra ngoài.

Các ô vuông gọi là ô dân, còn hai ô hình bán nguyệt hoặc vòng cung gọi là ô quan. Quân chơi bao gồm hai loại: quân quan và quân dân, được làm từ nhiều chất liệu như sỏi, gạch, đá, hạt cây hoặc nhựa công nghiệp. Quan có kích thước lớn hơn quân dân để dễ phân biệt. Số lượng quân quan luôn là 2, còn quân dân phổ biến là 50.

Bố trí quân chơi: Quân quan đặt vào hai ô hình bán nguyệt, mỗi ô một quân, còn quân dân được đặt vào các ô vuông, mỗi ô 5 quân. Nếu không có quân quan phù hợp, có thể thay thế bằng số lượng quân dân quy đổi. Người chơi thường có hai người, mỗi người ngồi ở phía ngoài cạnh dài hơn của hình chữ nhật và kiểm soát các ô vuông bên mình. Mục tiêu là có tổng số quân quy đổi nhiều hơn khi trò chơi kết thúc. Theo luật phổ biến, 1 quân quan quy đổi bằng 10 hoặc 5 quân dân.

Di chuyển quân: Người chơi sẽ di chuyển quân dân từ ô của mình, rải từng quân vào các ô tiếp theo, có thể theo chiều ngược hoặc xuôi kim đồng hồ. Khi rải hết quân cuối cùng, xử lý tiếp theo tùy thuộc vào tình huống:

Nếu ô kế tiếp có quân, tiếp tục rải số quân đó. Nếu ô kế tiếp là ô trống rồi đến ô có quân, người chơi ăn tất cả quân trong ô đó. Nếu sau ô đã ăn vẫn còn ô trống rồi đến ô có quân, người chơi có thể tiếp tục ăn quân ở ô sau. Trong một lượt, có thể ăn hết toàn bộ quân trên bàn nếu rơi vào tình huống phù hợp. Nếu liền sau ô đã bị ăn là ô chứa quân, người chơi lại tiếp tục rải quân. Ô có nhiều dân thường được gọi là ô nhà giàu, có nhiều dân hơn được gọi là giàu sụ. Người chơi có thể nuôi ô nhà giàu để ăn sau và có cảm giác thích thú. Nếu ô quan có quân hoặc có hai ô trống trở lên, người chơi mất lượt.

Trường hợp tất cả 5 ô vuông của người chơi không có quân, người đó phải dùng 5 quân đã ăn được để đặt vào mỗi ô, nếu không đủ phải vay của đối phương và trả lại khi tính điểm. Cuộc chơi kết thúc khi toàn bộ dân và quan đã bị ăn hết. Nếu ô quan đã hết nhưng vẫn còn quân dân, quân trong các ô vuông bên nào sẽ thuộc về người chơi bên đó. Tình huống này gọi là hết quan, tàn dân, thu quân. Ô quan có ít dân được coi là quan non và luật có thể quy định không được ăn quan non để tránh kết thúc trò chơi quá sớm.

Trong thế giới hiện đại, khi nhiều trò chơi mới liên tục ra đời để đáp ứng nhu cầu giải trí của con người, đặc biệt là trẻ em, việc quay về với những trò chơi dân gian có giá trị ngày càng trở nên quý báu. Một trong những trò chơi truyền thống đáng chú ý là ‘ô ăn quan’, mà bạn có thể dễ dàng bắt gặp khi rời xa sự ồn ào của thành phố và về những làng quê yên bình, nơi trẻ em vẫn say mê với trò chơi này.

Ô ăn quan đã có mặt ở Việt Nam từ rất lâu, có thể được lấy cảm hứng từ cảnh đồng lúa nước nơi đây. Theo các câu chuyện, Mạc Hiển Tích, người đỗ Trạng Nguyên năm 1086, đã có tác phẩm nghiên cứu về trò chơi này và đề cập đến số ẩn trong ô trống khi chơi. Trò chơi này từng phổ biến rộng rãi ở ba miền Bắc, Trung, Nam của Việt Nam, nhưng hiện nay chỉ còn được một số ít trẻ em chơi. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam hiện có trưng bày và hướng dẫn trò chơi này.

Ô ăn quan thuộc dòng trò chơi mancala, với tên gọi tiếng Ả Rập là manqala hoặc minqala, có nguồn gốc từ động từ naqala, nghĩa là di chuyển. Bàn chơi mancala đã xuất hiện ở Ai Cập từ thời kỳ Đế chế (khoảng 1580 – 1150 TCN). Mặc dù có khoảng trống giữa thời điểm này và sự hiện diện của mancala ở Ceylon (Sri Lanka) vào đầu Công nguyên và ở Ả Rập trước thời Muhammad, có dấu hiệu cho thấy trò chơi này đã lan truyền từ phía Nam Ả Rập qua châu Phi và sau đó phổ biến nhờ các tín đồ Hồi giáo.

Bàn chơi ô ăn quan được vẽ trên một mặt phẳng linh hoạt, có thể là nền đất, vỉa hè, hoặc trên miếng gỗ phẳng. Bàn chơi được chia thành hình chữ nhật với mười ô vuông, mỗi bên có năm ô đối xứng nhau, và hai đầu hình chữ nhật có hai ô hình bán nguyệt hoặc vòng cung hướng ra ngoài. Các ô vuông gọi là ô dân, còn hai ô hình bán nguyệt hoặc vòng cung gọi là ô quan. Quân chơi bao gồm quân quan và quân dân, được làm từ nhiều chất liệu khác nhau như sỏi, gạch, đá, hạt cây, hoặc nhựa. Số lượng quân quan là 2, còn quân dân phổ biến là 50.

Người chơi thường có hai người, mỗi người ngồi ở phía ngoài cạnh dài hơn của hình chữ nhật và kiểm soát các ô vuông bên mình. Mục tiêu là khi kết thúc trò chơi, người có tổng số quân quy đổi nhiều hơn sẽ thắng. Thông thường, 1 quân quan quy đổi bằng 10 hoặc 5 quân dân. Khi đến lượt, người chơi di chuyển quân từ ô của mình, rải từng quân vào các ô tiếp theo, có thể theo chiều kim đồng hồ hoặc ngược chiều kim đồng hồ. Khi hết quân, xử lý tiếp theo tùy thuộc vào tình huống: nếu ô tiếp theo có quân, tiếp tục rải; nếu ô trống rồi đến ô có quân, ăn quân trong ô đó và tiếp tục nếu có thêm quân ở ô sau.

Trò chơi có thể kết thúc khi toàn bộ quân và quan đã bị ăn hết. Nếu ô quan đã hết nhưng còn quân dân, quân trong các ô vuông thuộc về người chơi bên đó. Tình huống này gọi là hết quan, tàn dân, thu quân. Ô quan có ít quân gọi là quan non, và luật chơi có thể quy định không được ăn quan non để tránh kết thúc trò chơi quá sớm.

Khi nghe câu hát ‘Cho tôi xin về thời ô ăn quan, rồi cùng chơi chắc rồi cùng chơi quay’, tôi lại nhớ về những ngày thơ ấu. Không có siêu nhân, không có điện tử, chỉ có những đứa trẻ trong làng kéo nhau ra bàn chơi ô ăn quan.

Nhắc đến ô ăn quan, nhiều bạn bè cùng lứa tuổi như tôi đều rất quen thuộc. Trò chơi này có nguồn gốc từ rất lâu đời. Theo lời bà kể lại từ người xưa, vào thời trạng nguyên 1086, Mạc Hiển Tích đã viết một tác phẩm nghiên cứu về phép tính trong trò chơi ô ăn quan. Đó là tất cả những gì tôi biết về nguồn gốc của trò chơi này.

Dù vậy, về cách chơi thì chúng tôi nắm rất rõ. Đầu tiên là khâu chuẩn bị: chọn một nơi để đặt bàn chơi, không cần quá lớn, chỉ cần đủ cho hai đến ba người chơi. Có thể là một góc nhỏ trong ngõ, đầu làng, hoặc trên một bàn đá. Tiếp theo, chuẩn bị một mảnh gạch nhỏ hoặc một viên phấn để vẽ khung chơi hình chữ nhật dài khoảng một mét hoặc hơn, tùy vào số người chơi. Sau đó, chia khung chữ nhật thành 10 ô bằng nhau. Hai ô ở hai đầu ngắn của hình chữ nhật sẽ là hình bán nguyệt hoặc vòng cung. Tìm 50 viên sỏi, đá, hoặc miếng nhựa có kích thước đều nhau và chia đều vào 10 ô gọi là ô dân. Hai ô vòng cung gọi là ô quan. Đặt vào mỗi bên một viên sỏi to hoặc một viên đá lớn, màu sắc khác nhau để phân biệt.

Khi đã chuẩn bị xong, hai người chơi được chia thành hai đội: đội A và đội B. Để phân định ai chơi trước, hai bên sẽ oẳn tù tì. Người chiến thắng sẽ bắt đầu bằng cách sử dụng 5 quân từ bất kỳ ô nào trong 10 ô của mình, rải lần lượt vào các ô còn lại, có thể xuôi hoặc ngược tùy ý, bao gồm cả ô quan lớn. Việc rải vào ô quan còn tùy thuộc vào quy tắc vùng miền. Sau khi rải xong, nếu viên sỏi cuối cùng rơi vào một ô trống, quân ở ô bên cạnh sẽ được loại bỏ và thuộc về người vừa rải.

Nếu viên sỏi cuối cùng dừng ở hai ô trống liên tiếp, người đó sẽ mất lượt và nhường cho bên B tiếp tục. Người chơi tiếp theo sẽ chơi theo cách tương tự như bên A. Trò chơi tiếp tục cho đến khi các viên đá hoặc sỏi trong các ô đều hết. Người nào có số viên đá hoặc sỏi nhiều hơn sẽ thắng. Lưu ý rằng 1 quân quan có thể quy đổi thành 5 hoặc 10 viên dân, tùy vào thỏa thuận ban đầu.

Dù trò chơi có vẻ đơn giản, nhưng để chiến thắng, người chơi cần phải nhanh trí và tính toán nhanh, vì thời gian suy nghĩ cho mỗi bước đi chỉ có 30 giây. Trò chơi ô ăn quan không chỉ mang lại niềm vui cho trẻ em và học sinh sau giờ học căng thẳng mà còn giúp thu hẹp khoảng cách giữa các người chơi, gắn kết tình bạn và rèn luyện kỹ năng tính toán cũng như xử lý tình huống nhanh chóng.

Hơn nữa, trò chơi này còn góp phần bảo tồn nét đẹp truyền thống văn hóa của dân tộc. Trong thời đại công nghệ hiện nay, việc giữ gìn và phát triển trò chơi ô ăn quan càng trở nên quan trọng và cần được quan tâm hơn bao giờ hết. Hy vọng trò chơi này sẽ được phổ biến rộng rãi, giúp nhiều bạn trẻ ở mọi lứa tuổi tiếp cận, nuôi dưỡng tâm hồn và phát triển trí óc.

Trò chơi ô ăn quan đã tồn tại từ bao giờ vẫn là điều bí ẩn, nhưng nó luôn đồng hành với tuổi thơ của bao thế hệ. Chỉ cần một khoảng sân nhỏ, một mảnh đất trống hay một tờ giấy là có thể thưởng thức trò ô ăn quan.

Ô ăn quan là biểu tượng của nét đẹp văn hóa dân tộc, gắn bó với đời sống của người nông dân Việt Nam. Trò chơi này có liên quan đến trạng nguyên Mạc Hiển Tích, người đã viết các tác phẩm về phép tính trong trò chơi và đề cập đến số âm ở các ô trống chưa xuất hiện. Ô ăn quan cũng có mặt dưới nhiều hình thức khác nhau trên thế giới, đặc biệt là ở châu Phi từ năm 1580 đến 1150 TCN.

Khác với những trò dân gian như kéo co, bịt mắt bắt dê, đánh khăng, đánh chuyền, ô ăn quan yêu cầu ít người chơi, thường chỉ từ 2 đến 4 người. Trước khi bắt đầu, cần chọn một không gian bằng phẳng và chuẩn bị một số viên phấn hoặc đồ vật để vẽ ô bàn cờ. Vẽ một hình chữ nhật và chia thành 10 ô vuông, mỗi bên có 5 ô đối xứng nhau, với hai cạnh ngắn vẽ hình bán nguyệt. Chuẩn bị 50 viên sỏi hoặc vật dụng để làm 'dân' và 'quan'. Quân chơi gồm hai loại: quan và dân. Dân được chia đều vào 5 ô vuông, mỗi ô 5 viên đá, còn hai ô quan hình bán nguyệt mỗi ô có một viên đá lớn.

Mục tiêu là giành được nhiều viên đá hơn khi trò chơi kết thúc. Theo thỏa thuận, 1 quan có thể quy đổi thành 5 hoặc 10 viên dân. Trò chơi bắt đầu bằng oẳn tù tì, người thắng sẽ đi trước. Người chơi sẽ chọn một ô bất kỳ trong 5 ô dân của mình, rải viên đá theo chiều đã chọn. Nếu ô kế tiếp còn đá, người chơi tiếp tục rải. Nếu ô kế tiếp trống, người chơi sẽ ăn viên đá từ ô phía sau. Sau khi ăn xong, lượt chuyển cho đối phương.

Người còn lại sẽ tiếp tục rải đá. Nếu gặp hai ô trống hoặc ô quan, người đó mất lượt và đối phương tiếp tục. Trò chơi kết thúc khi tất cả viên đá ở hai ô đều được ăn hết. Nếu còn ô quan, trò chơi tiếp tục cho đến khi các ô còn lại trống hoặc người chơi ăn hết các viên đá. Khi các ô trống đều cách nhau một ô, người chơi có thể thực hiện ăn liên hoàn.

Ô ăn quan là trò chơi giúp rèn luyện khả năng quan sát và tính toán, tạo không khí vui vẻ và kết nối mọi người. Trò chơi không chỉ là thú vui giải trí mà còn phát huy trí tuệ và phẩm chất của người Việt Nam.

Ngày nay, nhiều trò chơi trẻ em xưa đã dần biến mất. Các trò luyện sức khỏe như đánh khăng, luyện khéo tay như đánh bi, đánh đáo, hay các trò giúp mắt tinh nhanh như rải ranh, chuyền chắt không còn phổ biến nữa. Cách chơi của chúng cũng đã bị lãng quên, chỉ còn được thấy ở một số vùng nông thôn xa xôi. Trong số đó, trò ô ăn quan cũng đã trở nên hiếm hoi, mặc dù nó từng rất phổ biến ở các vùng nông thôn. May mắn thay, nhờ bức tranh lụa nổi tiếng của họa sĩ Nguyễn Phan Chánh mà chúng ta vẫn còn nhớ đến trò chơi này.

Để chơi ô ăn quan, trẻ em thường đào hai hàng lỗ song song trên mặt đất, mỗi hàng có 5 lỗ gọi là ô ruộng và hai lỗ to ở hai đầu gọi là ô quan. Số viên sỏi trong mỗi ô quan là 10, trong mỗi ô ruộng là 5. Quyền đi trước được xác định bằng cách oẳn tù tì. Khi đến lượt, người chơi bốc sỏi từ ô nhỏ và rải theo chiều kim đồng hồ. Rải hết sỏi, người chơi tiếp tục bốc sỏi từ ô tiếp theo. Nếu tạo ra một ô trống trước ô quan, người chơi có thể ăn toàn bộ số quân trong ô cách đó. Ai thông minh, biết cách chọn ô cất quân để ăn ô quan đầu tiên thì thắng cuộc. Trò chơi có vẻ kéo dài vì số quân tổng cộng là 70, nhưng thực tế có thể kết thúc trong vài phút nếu biết cách tính toán.

Trò chơi ô ăn quan có phần giống như một câu chuyện xã hội, khi ô quan bị tiêu diệt, dân tàn lụi, trò chơi kết thúc và bắt đầu lại. Đây không chỉ là trò giải trí hay luyện tập tính toán, mà còn là một bài học xã hội, phản ánh quy luật của cuộc sống.

Dưới sự phát triển của công nghệ hiện đại, trò ô ăn quan không còn được chơi nhiều như trước. Tuy nhiên, chúng ta không nên quên lãng trò chơi dân gian này, mà cần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa của nó.

Trò chơi ô ăn quan đã xuất hiện ở Việt Nam từ rất lâu, có thể bắt nguồn từ hình ảnh các cánh đồng lúa nước ở đây. Theo các câu chuyện truyền lại, Mạc Hiển Tích, một Trạng nguyên nổi tiếng năm 1086, đã từng viết về các phép tính trong trò chơi này và đề cập đến số âm của các ô trống. Trò ô ăn quan từng phổ biến rộng rãi ở cả ba miền Bắc, Trung, Nam của Việt Nam, nhưng hiện nay chỉ còn ít trẻ em chơi. Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam vẫn trưng bày và hướng dẫn trò chơi này.

Các nhà nghiên cứu cho biết ô ăn quan thuộc họ trò chơi mancala, từ tiếng Ả Rập là manqala hoặc minqala, có nguồn gốc từ động từ naqala, nghĩa là di chuyển. Bàn chơi mancala đã xuất hiện ở Ai Cập từ khoảng 1580 – 1150 TCN. Tuy nhiên, vẫn có khoảng trống giữa thời điểm này và sự hiện diện của mancala ở Ceylon (Sri Lanka) và Ả Rập trước thời Muhammad. Có khả năng mancala lan truyền từ phía Nam Ả Rập hoặc vùng cực Nam của biển Đỏ sang châu Phi và sau đó được phổ biến bởi các tín đồ Hồi giáo cùng với sự mở rộng tôn giáo và văn hóa.

Bàn chơi ô ăn quan thường được vẽ trên nền phẳng có kích thước linh hoạt, tạo thành một hình chữ nhật chia thành mười ô vuông, mỗi bên có năm ô đối xứng. Hai cạnh ngắn của hình chữ nhật được kẻ hai ô hình bán nguyệt hoặc hình vòng cung, gọi là ô quan, còn các ô vuông là ô dân. Bàn chơi có thể được vẽ trên đất, vỉa hè, hoặc trên gỗ phẳng.

Quân chơi gồm hai loại: quan và dân, làm từ các vật liệu ổn định như sỏi, đá, hạt quả, hoặc nhựa công nghiệp. Quan có kích thước lớn hơn dân để dễ phân biệt. Số lượng quan là 2, còn dân thường là 50, tùy theo luật chơi.

Quân chơi được bố trí với quan ở hai ô hình bán nguyệt, mỗi ô một quân, và dân vào các ô vuông, mỗi ô 5 viên. Nếu không có quân phù hợp, có thể thay bằng số lượng dân quy đổi. Trò chơi thường có hai người chơi, mỗi người ngồi ở hai cạnh dài của bàn và kiểm soát các ô vuông bên cạnh mình.

Mục tiêu là khi kết thúc trò chơi, người có tổng số dân quy đổi nhiều hơn sẽ thắng. Luật chơi địa phương hoặc thỏa thuận có thể quy định 1 quan bằng 5 hoặc 10 dân. Người chơi lần lượt di chuyển dân để ăn được nhiều quân hơn đối phương. Người đầu tiên được xác định bằng oẳn tù tì hoặc thỏa thuận. Khi đến lượt, người chơi sẽ rải quân từ một ô bất kỳ vào các ô khác theo chiều kim đồng hồ hoặc ngược lại. Nếu ô tiếp theo có quân, người chơi tiếp tục rải, nếu gặp ô trống rồi ô có quân, sẽ được ăn quân trong ô đó. Có thể ăn toàn bộ quân trên bàn trong một lượt nếu sắp xếp hợp lý. Nếu gặp ô quan hoặc 2 ô trống trở lên, người chơi mất lượt. Nếu 5 ô vuông đều không có quân, người chơi phải sử dụng quân đã ăn được để tiếp tục. Trò chơi kết thúc khi toàn bộ dân và quân ở hai ô quan bị ăn hết. Trường hợp các ô quan đã bị ăn hết nhưng vẫn còn dân, số quân còn lại thuộc về người chơi bên đó. Ô quan có ít dân thường gọi là quan non và luật chơi có thể quy định không ăn quan non để tăng độ thú vị. Ô ăn quan đã từng là trò chơi yêu thích của trẻ em Việt Nam và vẫn để lại dấu ấn trong văn học và nghệ thuật, như trong thành ngữ và thơ ca.

Bên rìa hầm trú ẩn
Em chơi ô ăn quan
Sỏi màu đua nhau chạy
Trên vòng ô con con.
Sỏi nằm là giặc Mỹ
Sỏi tiến là quân mình
Đã hẹn cùng nhau thế…
Tán bàng nghiêng bóng xanh…

Những ô ăn quan, que chuyền, bài hát
Những đầu trần, chân đất, tóc râu ngô
Quá khứ em đâu chỉ ngày xưa
Mà ngay cả hôm nay thành quá khứ…

Ngàn năm qua, văn học dân gian đã ngấm vào đời sống người Việt, và những trò chơi dân gian cũng vậy, đặc biệt là ở các vùng nông thôn. Trò chơi ô ăn quan là một ví dụ tiêu biểu.

Ô ăn quan có thể đã xuất hiện từ rất lâu, trở thành trò chơi quen thuộc của người Kinh, đặc biệt là với các bé gái. Đây không chỉ là trò chơi giải trí mà còn đòi hỏi chiến thuật. Một số người cho rằng trò này bắt nguồn từ bàn cờ mancala ở Ả Rập (khoảng 1580 – 1150 TCN) và đã lan rộng đến Việt Nam.

Để chơi, cần chuẩn bị quân “quan” và “dân” với vật liệu ổn định như sỏi, gạch nhỏ, hạt quả hay mẩu gỗ. Quan cần có kích thước lớn hơn dân để dễ phân biệt. Số lượng quan là hai, còn dân thường là năm mươi. Quan được đặt vào hai ô bán nguyệt, dân vào các ô vuông với số lượng đều nhau, mỗi ô năm viên. Trò chơi thường có hai người, mỗi người ngồi ở hai cạnh dài của bàn hình chữ nhật, kiểm soát các ô vuông bên cạnh mình. Mục tiêu là có tổng số dân quy đổi nhiều hơn khi trò chơi kết thúc.

Cách chơi rất đơn giản: người chơi di chuyển dân để ăn nhiều quân hơn đối phương. Khi đến lượt, người chơi rải quân từ một ô bất kỳ theo chiều kim đồng hồ hoặc ngược lại. Nếu gặp ô có quân, tiếp tục rải; nếu gặp ô trống rồi ô có quân, ăn tất cả quân trong ô đó. Có thể ăn tiếp nếu gặp ô trống rồi ô có quân. Nếu gặp ô quan có quân hoặc hai ô trống trở lên, người chơi mất lượt. Nếu tất cả năm ô vuông đều không có quân, dùng năm dân đã ăn để đặt vào mỗi ô một dân để tiếp tục. Nếu không đủ dân, có thể vay từ đối phương và trả lại khi tính điểm.

Trò chơi kết thúc khi toàn bộ dân và quân ở hai ô quan bị ăn hết. Nếu hai ô quan đã bị ăn hết nhưng còn dân, quân trong các ô vuông thuộc về người chơi bên đó. Ô quan có ít dân gọi là quan non và có thể bị quy định không được ăn để trò chơi không kết thúc sớm. Ô ăn quan không chỉ là một trò chơi thú vị với nhiều chiến thuật mà còn là một phần của văn hóa Việt, gắn liền với nhiều bài đồng dao, ví dụ:

Hàng trầu hàng cau

Là hàng con gái

Hàng bánh hàng trái

Là hàng bà già

Hàng hương hàng hoa

Là hàng cúng Phật.

Ngày nay, dù xã hội hiện đại với nhiều trò giải trí mới, ô ăn quan vẫn giữ vững bản sắc văn hóa Việt và không bao giờ phai nhạt.