Danh tướng Đinh Lễ

Đinh Lễ (chữ Hán: 丁禮; ?-1427) là một trong những anh hùng khai quốc của triều đại Lê sơ trong lịch sử Việt Nam. Ông quê ở Thùy Cối, hiện tại là Lam Sơn, Thọ Xuân, Thanh Hoá, Việt Nam. Ông đã tham gia cùng nghĩa quân Lam Sơn dưới sự lãnh đạo của Lê Lợi từ những ngày đầu, giành nhiều chiến thắng vang dội, trong đó có trận Tốt Động-Chúc Động khi ông cùng Lý Triện và Nguyễn Xí đánh bại quân Minh do tổng binh Vương Thông chỉ huy. Theo sử gia Ngô Sĩ Liên, ông và Lý Triện là những chỉ huy xuất sắc nhất của nghĩa quân Lam Sơn.

Về cuộc đời

Đinh Lễ là cháu của Lê Lợi. Ông nổi bật với sự dũng cảm, trí tuệ và tài nghệ xuất chúng, thường đóng vai trò cận vệ của Lê Lợi khi còn trẻ. Trong những ngày đầu của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, ông đã cùng Lê Lợi chiến đấu tại vùng núi Chí Linh và trải qua nhiều khó khăn.

Góp mặt trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn

Vào ngày Canh Thân, tháng Giêng năm Mậu Tuất (tức ngày 7 tháng 2 năm 1418), Lê Lợi đã phát động cuộc khởi nghĩa ở Lam Sơn và tự xưng là Bình Định Vương. Đinh Lễ là một trong số 50 vị tướng văn, tướng võ được Lê Lợi giao nhiệm vụ chỉ huy quân Thiết Đột để chống lại quân Minh.

Vào ngày 16 tháng 4 năm 1418, một thuộc hạ tên là Ái đã phản bội, dẫn quân Minh theo lối tắt để tấn công nghĩa quân. Quân Minh đã bắt được vợ con và nhiều người thân của Lê Lợi. Tinh thần quân đội sa sút, nhiều người bỏ đi, tình hình trở nên nghiêm trọng. May mắn thay, nhờ có sự giúp đỡ của Lê Lễ, Lê Vấn, Lê Bí, và Lê Xí, Lê Lợi đã rút lên núi Chí Linh. Trong hơn hai tháng, họ sống bằng cỏ và măng tre để chống đói. Sau khi quân Minh rút lui, Lê Lợi trở về và tập hợp lại đội quân còn lại, lập trại ở vùng Mường Khao.

Chiến thắng trước quân Minh tại Nghệ An và Thanh Hoá

Năm 1424, quân Lam Sơn tấn công Nghệ An và có trận đánh lớn với quân Minh tại Khả Lưu. Đinh Lễ và Lê Sát dẫn đầu cuộc tấn công, các tướng sĩ khác cũng theo sau, đánh bại quân Minh, làm lật thuyền, ngăn sông và chất đầy xác chết. Đô ty Chu Kiệt bị bắt sống, tướng tiên phong Đô ty Hoàng Thành bị chém. Nghĩa quân đuổi theo đến thành Nghệ An, buộc Trần Trí và Phương Chính phải cố thủ trong thành. Sau trận đánh, Lê Lợi phong Đinh Lễ chức Tư không.

Năm 1425, quân Lam Sơn bao vây Lý An và Phương Chính tại Nghệ An. Đinh Lễ được cử đi tuần tra ở Diễn Châu. Ông đặt phục binh bên ngoài thành và chờ đón tướng Minh Đô ty Trương Hùng, người vận chuyển 300 thuyền lương từ Đông Quan (Hà Nội) tới. Quân Minh trong thành vui mừng mở cửa đón tiếp. Khi quân mai phục tấn công, Thiên hộ họ Tưởng và hơn 300 quân bị chém, Trương Hùng phải bỏ chạy. Đinh Lễ đã thu được thuyền lương và tiếp tục đuổi đánh quân Minh đến Tây Đô (Thanh Hoá).

Lê Lợi đã cử Lý Triện và Lê Sát đến hỗ trợ Đinh Lễ, đánh bại quân Minh và buộc quân địch phải rút vào thành. Đinh Lễ đã chiêu mộ dân chúng Tây Đô, tuyển chọn những người khỏe mạnh để vây thành. Đối phương do Đả Trung và Tham chính Lương Nhữ Hốt chỉ huy, đã đóng cửa thành để chống cự.

Chiến thắng vang dội trước Vương Thông tại Tốt Động và Chúc Động

Vào tháng 8 năm 1426, sau khi đã kiểm soát từ Thanh Hoá đến Thuận Hoá, Lê Lợi chia quân thành ba mũi tấn công về phía Bắc. Phạm Văn Xảo, Đỗ Bí, Trịnh Khả và Lê Triện đi theo hướng Tây Bắc, Lưu Nhân Chú và Bùi Bị đi về phía Đông Bắc; Đinh Lễ cùng Nguyễn Xí tiến về Đông Quan.

Lý Triện đã đến gần Đông Quan và đánh bại Trần Trí. Khi nghe tin viện binh từ Vân Nam sắp tới, Triện đã phân công Phạm Văn Xảo và Trịnh Khả chặn quân Vân Nam, còn Triện và Đỗ Bí hợp sức với quân Đinh Lễ và Nguyễn Xí để tấn công Đông Quan (Thăng Long, Hà Nội).

Phạm Văn Xảo đã đánh bại viện binh từ Vân Nam. Vua Minh tiếp tục cử Vương Thông dẫn quân đến tiếp viện. Vương Thông từ Khâu Ôn đến, qua cầu Tây Dương và đóng quân tại bến Cổ Sở, làm cầu phao cho quân vượt sông. Phương Chính tiến từ cầu Yên Quyết, đóng quân ở cầu Sa Đôi. Sơn Thọ và Mã Kỳ từ cầu Nhân Mục tiến đến và đóng quân ở cầu Thanh Oai. Quân Minh dàn trận kéo dài hàng dặm, cờ xí rợp trời, giáo mác sáng rực, tự tin rằng chỉ cần một trận là có thể bắt hết nghĩa quân.

Vào ngày 6 tháng 10 năm 1426, lực lượng dưới sự chỉ huy của Lý Triện và Đỗ Bí đã đánh bại quân của Sơn Thọ và Mã Kỳ tại đồng Cổ Lãm. Ngày hôm sau, Lý Triện giao chiến với Vương Thông ở các trại ngoài Cổ Sở nhưng không thành công, phá hủy các doanh trại cũ và rút lui, đồng thời báo tin cho các đội quân của Đinh Lễ, Lê Chiến và Lê Xí.

Nhận được tin báo, Đinh Lễ và Nguyễn Xí lập tức huy động 3000 quân tinh nhuệ cùng 2 con voi đến Cao Bộ vào ban đêm, phân chia quân để bảo vệ các vị trí quan trọng. Phát hiện được gián điệp của Vương Thông, hai tướng quyết định pháo nổ để giả vờ cho quân Minh tiến vào bẫy phục kích tại Tốt Động. Sử sách ghi lại rằng:

“Nghe tin Đinh Lễ và Lê Xí đóng quân tại Thanh Đàm, Triện vội vàng yêu cầu họ đến tiếp viện. Lễ và Xí đã tập hợp ba nghìn quân tinh nhuệ và hai thớt voi, gấp rút di chuyển vào ban đêm, tập trung ở Cao Bộ và phân chia quân để trấn giữ Tốt Động và Chúc Động.

Khi bắt được gián điệp của địch, chúng ta biết rằng Thông đã đóng quân ở Ninh Kiều, âm thầm cho quân tiến nhanh từ phía sau, trong khi quân chính của Thông vượt sông tiến lên phía trước. Hai bên hẹn nhau đánh khép lại khi nghe tiếng pháo. Vào đêm canh năm, quân của Lễ đã bắn pháo ở các vị trí yếu để đánh lừa địch. Khi quân Minh nghe thấy pháo nổ, họ đã vội vàng chiếm các vị trí thuận lợi. Trong khi trời mưa và đường lầy lội, quân Minh tiến vào Tốt Động và bị phục binh của chúng ta bao vây từ bốn phía. Quân ta kết hợp sức mạnh và chiến đấu quyết liệt, tiêu diệt hoàn toàn quân địch.”

Trận Tốt Động – Chúc Động kết thúc với một chiến thắng vĩ đại cho nghĩa quân Lam Sơn dưới sự chỉ huy của Đinh Lễ và các tướng khác. Phía quân Minh, Binh bộ thượng thư Trần Hiệp, Nội quan Lý Lượng và 50.000 quân đã tử trận, 10.000 quân bị bắt sống. Nhiều quân Minh bị chết đuối tại sông Ninh Giang, làm tắc nghẽn cả khúc sông. Ngoài ra, rất nhiều ngựa và vũ khí của quân Minh bị tịch thu. Vương Thông bị thương và cùng với Phương Chính, Mã Kỳ về Đông Quan cố thủ.

Lê Quý Đôn, sử gia đời Lê trung hưng, đã ca ngợi đóng góp to lớn của Đinh Lễ đối với chiến thắng của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn. Trong Đại Việt thông sử, Lê Quý Đôn ghi nhận rằng trước trận Tốt Động – Chúc Động, nghĩa quân tuy thắng trận nhưng vẫn phải dựa vào hai châu Hoan và Ái (Thanh Hóa, Nghệ An), chưa dám tấn công Đông Đô. Các cánh quân như Lý Triện và Trịnh Khả chủ yếu hoạt động ở Thiên Quan, Quảng Oai, Tam Giang. Sau chiến thắng này, quân Lam Sơn đã bao vây Đông Đô, thu hút sự ủng hộ của dân chúng các phủ huyện, dẫn đến sự đầu hàng hàng loạt và bình định toàn quốc trong vòng một năm. Đây là thành quả lớn của Đinh Lễ và Lý Triện.

Sa lầy tại My Động

Lê Lợi nhận được tin chiến thắng và lập tức dẫn đại quân ra Bắc. Vào ngày 11 tháng 10 năm 1426, ông tập hợp quân đội tại Lũng Giang. Đến ngày 22, Lê Lợi tiến quân tới Tây Phù Liệt. Ngày 23, ông sai Trần Nguyên Hãn và Lê Bị điều động hơn trăm chiếc thuyền thủy quân, ngược dòng sông Đại Lũng đến cửa sông Hát, rồi xuôi theo dòng đến bến Đông Bộ Đầu sông Lô. Đồng thời, Đinh Lễ dẫn hơn 1 vạn quân bộ tiến tới cầu Tây Dương. Lê Lợi đích thân chỉ huy quân tượng đến cửa Nam ngoài thành Đại La để tấn công thành Đông Quan. Vào đêm, vào hồi canh ba, quân ta đồng loạt tấn công, phóng hỏa đốt cháy các nhà ngoài thành, khói lửa mịt mù. Các doanh quân của Phương Chính ngoài thành chen chúc chạy vào cửa thành, xác chết chất đống. Quân Lam Sơn bắt hết người Việt phải theo Minh và hàng trăm chiếc thuyền cùng nhiều khí giới, nghi trượng. Quân Minh thấy dân các vùng xung quanh đều theo Lê Lợi, họ đắp thêm tường lũy, quyết chiến để chờ viện binh.

Vào tháng Giêng năm 1427, Lê Lợi đưa quân sang bờ bắc sông Lô, bao vây thành Đông Quan. Ông cử Thiếu úy Lê Khả giữ cửa Đông, Tư đồ Đinh Lễ canh cửa Nam, Thái giám Lê Chửng với hai vệ Thiết đột đảm nhận cửa Tây, và Thiếu úy Lê Triện dẫn quân hai vệ bảo vệ cửa Bắc, vây đánh thành Đông Quan.

Vào tháng 2 năm 1427, tướng Minh Phương Chính tấn công Lý Triện ở Từ Liêm, khiến Triện tử trận. Tháng 3, Vương Thông công kích trại quân Lam Sơn ở Tây Phù Liệt. Tướng Lê Nguyễn cố thủ và cầu viện. Đinh Lễ và Nguyễn Xí được lệnh mang 500 quân thiết đột tiếp viện, đẩy lùi quân Minh đến My Động. Hậu quân Lam Sơn không kịp theo kịp, Vương Thông quay lại tấn công, hai tướng cưỡi voi bị sa xuống đầm lầy và bị bắt. Đinh Lễ không chịu đầu hàng và bị quân Minh xử án vào ngày 9 tháng 3 năm 1427. Lê Lợi rất đau buồn trước cái chết của ông. Nguyễn Xí tận dụng đêm mưa gió để trốn thoát và tiếp tục tham gia kháng chiến cho đến chiến thắng cuối cùng.

Trước đây, Lê Lợi thường nhắc nhở về việc không khinh địch. Sau chiến thắng Tốt Động, nhiều người ca ngợi thành tích của ông. Lê Lợi nói: “Thắng trăm trận không có nghĩa là giỏi. Nếu chỉ dựa vào sự khéo léo và kinh nghiệm, thất bại có thể đến bất cứ lúc nào.”

Ngô Sĩ Liên, sử thần dưới triều Lê Hồng Đức, trong bộ Đại Việt Sử ký Toàn thư (1479), mặc dù thừa nhận Đinh Lễ đã thất bại và mất mạng vì sự khinh địch, nhưng vẫn ca ngợi tinh thần kiên cường và lòng dũng cảm của ông.

Phong thưởng

Sau khi Đinh Lễ qua đời, Lê Lợi đã bổ nhiệm em trai của ông, Đinh Liệt, làm Nhập nội thiếu úy và phong tước Á hầu. Các bà vợ lẽ của Đinh Lễ, trong đó có Hà Ngọc Dung, được phong làm tông cơ.

Vào năm 1428, khi Lê Lợi đăng quang, ông đã truy tặng Đinh Lễ danh hiệu Nhập nội kiểm hiệu tư đồ.

Năm 1484, dưới triều Lê Thánh Tông, Đinh Lễ được tôn vinh là thái sư Bân quốc công và sau đó được phong làm Hiển Khánh vương.

Đinh Liệt, em trai của Đinh Lễ, cũng là một nhân vật quan trọng trong công cuộc xây dựng nhà Hậu Lê. Cả hai anh em đều được vinh danh bằng việc đặt tên đường tại trung tâm Hà Nội hiện nay.

Nhận định

• Lê Lợi
• Nguyễn Xí
• Đinh Liệt
• Khởi nghĩa Lam Sơn
• Lý Triện
• Đỗ Bí
• Đinh Liễn

• Lam Sơn thực lục (Nhà xuất bản Tân Việt, 1956, Dịch giả Bảo Thần)
• Lê Quý Đôn (1978), Đại Việt thông sử, Nhà xuất bản Khoa học xã hội
• Đại Việt Sử ký Toàn thư (Nhà xuất bản Khoa học xã hội Hà Nội, 1993, Dịch giả Viện Khoa học Xã hội Việt Nam, bản điện tử Lê Bắc, Công Đệ, Ngọc Thủy, Tuyết Mai, Hồng Ty, Nguyễn Quang Trung)
• Đại Việt thông sử (Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, 1976, Dịch giả Ngô Thế Long)

Chú thích

Liên kết bên ngoài