Buzz
Khi nhắc đến Trần Tế Xương, ta không thể không liên tưởng đến bút châm biếm mạnh mẽ, dữ dội như những cái roi đánh thẳng vào mặt kẻ thù của ông. Sinh ra, lớn lên và chứng kiến trực tiếp những thời điểm rối ren, những lũ người vô lễ, dám làm những việc phi pháp trước mặt mọi người. Nhưng không ai làm gì được. Dường như không thể kìm nén được sự căm phẫn và khinh thường đến cùng cực. Tú Xương phóng ra tiếng cười châm biếm cay đắng vào đám người đó ngay trong ngày Tết đón chào mùa xuân bằng bài thơ nổi tiếng:
NĂM MỚI CHÚC NHAU
Nghe thầm những lời chúc nhau, im lặng
Chúc nhau sống vượt trăm tuổi bạc đầu râu
Với tinh thần quyết tâm, ông quyết định chuyển sang kinh doanh cối
Dù cuộc sống có bao nhiêu sóng gió.
Lặng lẽ nghe nhận lời chúc
Một số người mua tước, một số người mua quan
Quyết định thế này, ông sẽ đi buôn lọng
Khi vừa chửi vừa la, hàng của ông lại càng đắt hàng.
Họ lại mừng vui với sự giàu có của họ
Với số tiền lớn đến mức khó tin, họ sẽ dùng nó để làm gì?
Phen này chắc chắn làm cho con gà ăn bạc
Rừng rụng, đồng rơi, lọ phải tìm.
Họ lại hân hoan với sự thành công
Khi sinh con, họ được một cuộc sống tròn đầy
Phố phường đông đúc, nhộn nhịp
Nhau nhi, họ bồng bế lên non.
(Văn 11, phần Văn học Việt Nam, NXB Giáo dục, 1991)
Đối với người Việt Nam, khi năm hết, Tết đến, xuân về, là lúc mọi người chúc nhau những điều tốt lành nhất. Thói quen chúc nhau năm mới đã trở thành một phong tục đẹp từ xa xưa của dân tộc ta. Tuy nhiên, khi đọc bài thơ, chúng ta lại nhận ra điều hoàn toàn khác. Bản chất của bài thơ lại là những lời chửi rủa, những câu châm biếm đắng cay. Sự châm biếm phát sinh từ sự không nhất quán giữa ý nghĩa và hình thức của lời chúc nhau, thực tế là để chửi mắng, là để bày tỏ sự khinh thường. Giống như cụ Tam Nguyên Yên Đổ khi thăm hỏi quan Tuần mất cướp. Hành động thăm hỏi thật ra chỉ là để mỉa mai, để thể hiện sự khinh bỉ và để khiến người khác tức giận. Nhà thơ đã chế giễu những người như vậy bằng cách 'tường thuật' lại những lời chúc nhau của họ:
Lặng lẽ nghe nhận lời chúc
Chúc nhau sống vượt trăm tuổi bạc đầu râu
Quyết định như vậy, ông sẽ đi buôn cối
Thiên hạ có bao nhiêu người tàn phá.
Chúc nhau sống lâu trăm tuổi là một điều tốt đẹp. Mặc dù nội dung của lời chúc ban đầu là như vậy, nhưng dưới góc nhìn của Tú Xương lại không phải như thế. Ta nhận ra thái độ châm biếm của nhà thơ khi ông gọi những người chúc là “nó' là “đứa”. Chúc nhau trăm tuổi bạc đầu thường là một lời chúc trang trọng và thành kính, nhưng khi ông thêm vào từ 'râu' (bạc đầu râu), câu thơ ngay lập tức trở thành lời chế nhạo. Thái độ châm biếm còn rõ hơn trong lời toan tính, dự định của nhà thơ: “Phen này ông quyết đi buôn lọng - Thiên hạ có bao nhiêu người : “tàn phá”. Không có gì đặc biệt, trang trọng hay đẹp đẽ trong việc làm của những người già bạc đầu và không còn răng. Răng không còn nên phải sử dụng cối giã phải làm việc, vẫn là một thái độ mỉa mai, nhà thơ tiếp tục chế giễu những người tự xưng là trưởng giả học vấn:
Lặng lẽ nhận lời chúc
Một số mua tước, một số mua quan
Với quyết định như vậy, ông sẽ đi buôn lọng
Chửi lấy la bán được giá cao.
Trong mọi thời đại lịch sử, khi xã hội rơi vào sự hỗn loạn, giai cấp thống trị mục nát và thối, việc mua bán quan tước trở nên phổ biến và dễ hiểu. Thời của Tú Xương cũng không ngoại lệ. Mọi người mong muốn sống sang trọng, đẹp đẽ là một ước mơ, khát vọng tốt đẹp. Tuy nhiên, sự sang trọng và đẹp đẽ không phải là do quan trọng hay tước phong. Quan và tước chỉ là bề ngoài, giống như bộ quần áo. Bề ngoài chỉ mang ý nghĩa khi bên trong con người có một tâm hồn và trí tuệ đẹp đẽ, lành mạnh. “Y phục phải xứng với phẩm hạnh” đó là quan điểm. Tú Xương tức giận với thói quen giả dối của những người tự phong là học giả. Đối với họ, quan và tước chỉ là vật phẩm mà họ mua bán, một loại hình thức không đáng để quan tâm đến phẩm chất và đạo đức bên trong. Câu thơ lặp lại “một số mua tước, một số mua quan” tạo ra hình ảnh hỗn loạn, đua đòi tham lam của những kẻ thiếu tri thức ở giới quan trường. Người đọc có vẻ cảm thấy phẫn nộ khi nhà thơ phê phán: “Chửi lấy la bán được giá cao”. Sống lâu và sang trọng là những điều mà hai lời chúc đầu tiên đề cập đến. Nhưng qua hai lời chúc đó, ta cảm nhận được sự hèn nhát và bất công của những người này. Đồng thời, nhà thơ còn gây sốc khi nối tiếp hai câu thơ cuối cùng chúc nhau “sự giàu” và “sự tham lam”.
Họ lại vui mừng với sự giàu sang.
Họ sẽ làm gì với mọi sự giàu có?
... Họ lại mừng nhau với sự tham lam.
Sống đến tuổi bảy mà vẫn không biết gì.
Thái độ châm biếm của nhà thơ hiển hiện qua việc lặp lại các cụm từ “nó lại”, “cái sự giàu” và “sự lắm con”. Cách diễn đạt kiểu ngoa ngôn như “trăm ngàn vạn mớ” “sinh năm đẻ bảy” cũng là cách để chế giễu, mỉa mai về sự lộn xộn, sự hỗn loạn của bọn người hỗn độn. Và giống như hai khổ thơ trước, sau mỗi lời chúc của bọn chúng, Tú Xương lại bình luận của mình. Thông qua những bình luận đó, nhà thơ thể hiện rõ thái độ và tình cảm của mình. Đọc những dự đoán của nhà thơ về tương lai của bọn đông con, lắm của, như “Phen này chắc là gà ăn bạc - Rừng rụng, đồng rơi, lọ phải tìm” hoặc “Phố phường chật ních người đông đúc - Bồng bế nhau lên nó ở non”, người đọc chỉ cảm thấy buồn cười về sự hỗn độn, trò cười của hiện thực nhếch nhác, một hiện thực vui tươi.
Chúc nhau năm mới là một trong những bài thơ đặc sắc, tiêu biểu cho xu hướng châm biếm trào phúng của nhà thơ Trần Tế Xương. Đó là những lời “chúc Tết” rất độc đáo dưới một hình thức cũng rất độc đáo: chúc mà thực ra là chửi, là mỉa mai. Mặc dù là chửi, nhưng vẫn là thơ, và lại là thơ hay. Bài thơ đem lại cho độc giả cảm giác vui vẻ, hạnh phúc, không còn tức giận. Nó cũng gợi lên nhiều cảm xúc, khiến người đọc muốn “nhái” theo giọng điệu trào phúng châm biếm của nhà thơ mỗi khi gặp phải những trở ngại trong cuộc sống. Đó là lý do mà có người đã “nhái” thêm một vài câu thơ vào bài thơ trên, đọc lên không khác gì của chính nhà thơ:
Ai cũng chúc một số điều
Chúc cho mọi điều trên đời đều tốt lành
Quan vua của muôn nước
Làm sao có thể sinh ra loài người.
Đây chính là minh chứng sống động về sức mạnh của thơ ca.
