Dây thần kinh trụ

Trong giải phẫu người, dây thần kinh trụ (tiếng Anh: ulnar nerve; tiếng Pháp: le nerf ulnaire) là dây thần kinh chạy dọc theo xương trụ. Dây thần kinh này gắn bó chặt chẽ với dây chằng bên trong khớp khuỷu tay và là dây thần kinh lớn nhất không được bảo vệ bởi cơ hoặc xương, do đó dễ bị tổn thương.

Dây thần kinh trụ có thể gây ra cảm giác như bị điện giật khi bị tác động mạnh từ phía sau hoặc dưới mỏm trên lồi cầu xương cánh tay (khi khuỷu tay gập), do dây thần kinh bị chèn ép giữa xương và da. Cảm giác tê bì này khá phổ biến, nên tiếng Anh có thuật ngữ 'xương cười' (funny bone), một trò chơi chữ dựa trên sự đồng âm giữa humerus (xương cánh tay) và humorous (hài hước).

Cấu trúc

Cánh tay

Dây thần kinh trụ bắt nguồn từ các rễ thần kinh C8 - T1 (thỉnh thoảng có thêm sợi từ C7 từ bó ngoài), kết hợp thành bó trong của đám rối thần kinh cánh tay, di chuyển xuống dưới và vào trong động mạch cánh tay, đến gần điểm bám của cơ quạ cánh tay (5 cm trên bờ trong của xương cánh tay). Sau đó, dây thần kinh xuyên qua vách gian cơ, vào khoang cánh tay sau cùng với các mạch máu trụ trên. Thần kinh chạy theo góc giữa-sau xương cánh tay, đi qua mỏm trên lồi cầu trong (trong khe thần kinh trụ, có thể cảm nhận bằng tay).

Cẳng tay

Dây thần kinh trụ không đi qua hố trụ (cubital fossa). Nó đi vào khoang cẳng tay trước, giữa hai đầu của cơ gấp cổ tay trụ, và di chuyển dọc theo bờ ngoài của cơ này. Dây thần kinh trụ chạy giữa cơ gấp các ngón tay nông (bên ngoài) và cơ gấp các ngón tay sâu (bên trong). Gần cổ tay, dây thần kinh nằm nông hơn mạc gân gấp và được dây chằng trong khớp cổ tay bảo vệ.

Tại cẳng tay, dây thần kinh trụ phân nhánh như sau:

• Nhánh cơ của dây thần kinh trụ - điều khiển 3/2 cơ (cơ gấp cổ tay trụ và nửa trong của cơ gấp các ngón tay sâu)
• Nhánh gan tay của dây thần kinh trụ - phát sinh từ phần giữa cẳng tay và chi phối da trên vùng mô út.
• Nhánh mu tay của dây thần kinh trụ - phát sinh từ phía trên cổ tay 7,5 cm, điều khiển cảm giác da của 1,5 ngón tay và vùng giữa các ngón tay.
• Các nhánh chi phối khớp khuỷu tay.

Đôi tay

Dây thần kinh trụ vào lòng bàn tay qua ống Guyon (ống trụ), nằm nông hơn mạc gân gấp, bên ngoài xương đậu.

Tại đây, dây thần kinh phân thành các nhánh sau:

• Nhánh nông của dây thần kinh trụ - điều khiển cơ gan bàn tay ngắn và các nhánh cho 1 và 1/2 ngón tay từ ngón út trở đi.
• Nhánh sâu của dây thần kinh trụ - đi cùng với nhánh sâu của động mạch trụ. Dây thần kinh chạy giữa cơ giạng ngón tay út, cơ gấp ngón tay út ngắn, và cơ đối chiếu ngón tay út, chi phối ba cơ này và nằm trên móc của xương móc. Sau đó, dây thần kinh tiếp tục ra ngoài, cung cấp cho tất cả các cơ gian cốt gan bàn tay, cơ gian cốt mu bàn tay, cơ giun thứ 3 và thứ 4, và kết thúc tại cơ khép ngón tay cái.
• Nhánh khớp cung cấp cảm giác đến cổ tay.

Chức năng

Dây thần kinh trụ điều khiển các chuyển động tinh tế của ngón tay.

Cảm giác

Dây thần kinh trụ chi phối cảm giác da cho ngón tay thứ năm, nửa trong của ngón tay thứ tư và khu vực tương ứng trên lòng bàn tay:

• Nhánh gan tay của dây thần kinh trụ - điều khiển cảm giác cho da và móng mặt trước.
• Nhánh mu tay của dây thần kinh trụ - chi phối cảm giác cho da vùng mu bàn tay và 2,5 ngón tay từ phía trong (bắt đầu từ ngón út). Các phần mu của đốt II và III của ngón giữa và nửa ngón nhẫn được dây thần kinh giữa điều khiển cảm giác.

Chức năng vận động

Dây thần kinh trụ và các nhánh của nó đảm nhận việc điều khiển:

• Nhánh khớp - điều khiển khớp khuỷu tay.
• Tại cẳng tay, nhánh cơ của dây thần kinh trụ kiểm soát:
  • Cơ gấp cổ tay trụ
  • Cơ gấp các ngón tay sâu (nửa trong)
• Tại bàn tay, nhánh sâu của dây thần kinh trụ chi phối:
  • Các cơ ở vùng mô út
    • Cơ đối chiếu ngón tay út
    • Cơ giạng ngón tay út
    • Cơ gấp ngón tay út ngắn
  • Các cơ giun thứ ba và thứ tư
  • Cơ gian cốt mu bàn tay
  • Cơ gian cốt gan bàn tay
  • Cơ khép ngón tay cái
  • Cơ giạng ngón tay cái ngắn (đầu sâu)
• Tại bàn tay, nhánh nông của dây thần kinh trụ điều khiển:
  • Cơ gan bàn tay ngắn

Ý nghĩa lâm sàng

Tổn thương dây thần kinh trụ thường xảy ra quanh khuỷu tay. Ở một số bệnh nhân mắc bệnh phong (hủi), các cơ do dây thần kinh trụ điều khiển bị liệt, làm teo mô út và tạo ra tư thế đặc trưng ở bàn tay: ngón út và ngón nhẫn bị duỗi ở đốt I, trong khi đốt II và III bị gấp, gọi là bàn tay vuốt trụ (ulnar claw), do các cơ gian cốt và cơ giun 3 - 4 không hoạt động, không kéo được các gân duỗi tương ứng).

Hình ảnh minh họa

• Dây thần kinh nách
• Dây thần kinh giữa
• Dây thần kinh cơ bì
• Dây thần kinh quay

Các tài liệu tham khảo

• GSTS. BS. Trịnh Văn Minh (2017). Giải phẫu người (Tập 1: Giải phẫu học đại cương. Chi trên - Đầu - Mặt - Cổ). Nhà xuất bản Giáo dục Việt Nam. ISBN 978-604-0-00744-5.
• Frank H. Netter, MD (2017). Atlas Giải phẫu người, Vietnamese Edition (ấn bản thứ 6). Nhà xuất bản Y học, ELSEVIER. ISBN 978-604-66-1320-6.
• Frank H. Netter, MD (2017). Atlas of Human Anatomy (ấn bản thứ 7). ELSEVIER MASSON. ISBN 978-604-66-1320-6.
• Frank H. Netter, MD (2017). Atlas d'anatomie humaine (ấn bản thứ 5). ELSEVIER MASSON. ISBN 978-229-47-1297-5.
• Bài giảng Giải phẫu học của PGS Nguyễn Quang Quyền, tái bản lần thứ mười lăm
• PGS.TS Nguyễn Quang Huy (2017). Giải phẫu người (ấn bản thứ 2). Nhà xuất bản Y học. ISBN 978-604-66-2933-7.
• Phiên bản trực tuyến của Gray's Anatomy — Giải phẫu cơ thể người, Gray, tái bản lần thứ hai mươi (năm 1918).
• Gray's Anatomy, tái bản lần thứ nhất, năm 1858 (liên kết đến file PDF)

Các liên kết tham khảo

• Diễn đàn Hỗ trợ Kênh Cubital Lưu trữ ngày 2022-10-04 trên Wayback Machine
• Hình ảnh giải phẫu: 05:03-15 từ Giải phẫu người trực tuyến, Trung tâm Y tế SUNY - 'Các phân vùng chính và dây thần kinh cuối của đám rối cánh tay.'
• Hình ảnh giải phẫu: 07:04-04 từ Giải phẫu người trực tuyến, Trung tâm Y tế SUNY - 'Nhìn từ phía trước các dây thần kinh, mạch máu, và gân nông băng qua cổ tay trái.'
• Hình ảnh giải phẫu: 08:03-07 từ Giải phẫu người trực tuyến, Trung tâm Y tế SUNY - 'Mặt cắt ngang qua ống cổ tay và hàng xương cổ tay phía xa.'
• Dây thần kinh trụ trong chương trình Phẫu thuật Chỉnh hình tại Hệ thống Y tế Đại học Duke
• Mẫu: KansasHandKinesiology
• Atlas giải phẫu Đại học Michigan hand_plexus - 'Nách, mổ, nhìn từ phía trước'
• Tổng quan tại neuro.wustl.edu Lưu trữ ngày 2006-09-06 trên Wayback Machine