Đêm giá lạnh

Đêm giá lạnh là tác phẩm nổi bật nhất của nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương trước Cách mạng tháng Tám.

Bối cảnh sáng tác

Về nguồn gốc của Đêm giá lạnh, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương đã chia sẻ rằng: Vào dịp Tết năm 1939, khi đang học tại Trường Thăng Long - Hà Nội, vì thiếu tiền nên ông không thể về quê ăn Tết. Lần đầu tiên phải đón Tết xa nhà, ông cảm thấy rất buồn. Hà Nội lúc ấy rất lạnh. Để giữ ấm, ông phải nhồi tất vào quần áo. Ông đi bộ từ phòng trọ đến Ga Hàng Cỏ, và nhớ ra rằng mình không có vé tàu.

Nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương kể lại: 'Khi tàu khởi hành, tôi theo tàu về phía Nam, dọc theo con đường Nam Bộ hiện tại. Tiếng còi tàu ngày càng xa càng làm tôi thêm nhớ nhà! Đến chỗ chắn tàu ở phố Khâm Thiên, tôi nảy ra ý định tìm những người cùng hoàn cảnh trong đêm giao thừa. Phố Khâm Thiên hồi đó có nhiều nhà hát ả đào. Tôi muốn xem có ai không về nhà mà đi hát trong đêm này không, hoặc có ca nhi nào vì sinh kế phải ở lại hành nghề không? Đêm đó, có hai nhà còn mở đèn chờ khách. Tôi đi qua nhà đầu tiên, cửa mở nhưng không thấy ai. Đến nhà thứ hai, một ca nhi ra mở cửa, nhưng khi thấy một thanh niên ăn mặc lôi thôi, cô ta tỏ ra thất vọng. Khi trở vào, cô không quên soi mình trong gương và vuốt tóc. Tôi tiếp tục lang thang trên nhiều con phố Hà Nội cho đến khuya, khi thấy các bà mang hương và đèn ra cúng, tôi mới trở về phòng trọ. Nằm lên giường, nhưng nỗi nhớ nhà và cảm giác cô đơn khiến tôi không thể ngủ được. Tôi quyết định sáng tác một bài hát để diễn tả cảm xúc và suy nghĩ của mình trong đêm giao thừa đầu tiên phải xa nhà. Bài hát tôi viết mang hình ảnh thực tế từ phố Khâm Thiên, đó là hình ảnh ca nhi đứng trước gương ôm sầu riêng bóng. Còn Thi nhân lắng nghe tâm hồn tương tư hoặc Cô lữ đêm đông không nhà là hình ảnh của chính mình - còn chinh phu, chinh phụ là hình ảnh mượn từ Tiểu thuyết Thứ Bảy của Tự Lực văn đoàn rất phổ biến thời đó, chứ tôi không đi chinh phục ai cả!'

Vào đêm đó, bài hát chỉ hoàn thiện với các khổ bắt đầu bằng điệp khúc Đêm giá lạnh, chỉ trừ câu kết đổi thành Có ai.... Sau một thời gian, Nguyễn Văn Thương và một học trò học guitar tên Kim Minh cùng chỉnh sửa lại lời bài hát, và bài hát chính thức được hoàn tất.

Đề tài

• Phần đầu miêu tả cảnh vật hiu quạnh, lẻ loi của người lữ khách - tác giả - trong đêm giá lạnh.

Chiều chưa tắt, màn đêm đã buông xuống.

Ở đâu đó vọng về tiếng chuông nhẹ nhàng.

Đôi cánh chim mệt mỏi, lơ lửng.

Chìm trong đám mây xám, ngang bầu trời.

Thời gian như ngừng lại trong sự giá lạnh.

Cây rụng lá, theo gió mây bay đi.

Mưa dày đặc, mang theo nỗi nhớ, u ám.

Sương mờ lướt nhẹ, ôi thật vắng vẻ!

• Phần sau diễn tả cảm xúc và suy nghĩ của tác giả, bao gồm hai lần điệp khúc.

Điệp khúc đầu tiên bày tỏ nỗi cảm thông với những số phận tương tự tác giả trong đêm đông: ca nhi, thi nhân, chinh phu, chinh phụ.

Đêm đông, xa quê lòng chinh phu đau đáu.

Đêm đông, bên cửa sổ ngẩn ngơ chờ chồng.

Đêm giá lạnh, thi nhân lắng nghe nỗi lòng tương tư.

Đêm giá lạnh, ca nhi trước gương ôm sầu riêng bóng.

Sau điệp khúc là sáu câu miêu tả gió, được cho là tuyệt nhất:

Gió nghiêng, chiều lả lướt,

Gió rung rinh ngàn cây,

Gió nâng đỡ thuyền mây.

Gió gợi sầu lắng,

Gió làm đau nỗi niềm,

Gió than vãn mãi.

Đoạn điệp khúc và kết thúc bài hát thể hiện nỗi thương cảm bản thân và ước vọng của tác giả trong đêm đông:

Trong đêm đông lạnh lẽo, ta không khỏi nhớ về con đường xa xôi.

Trong đêm đông, ta mơ về một giấc mơ ấm áp, yêu thương gia đình.

Đêm đông, ta lê lết đôi chân mệt mỏi trên những con đường lạ lẫm.

Liệu có ai hiểu nỗi lòng của kẻ lữ hành cô độc trong đêm đông không có mái ấm?

Đánh giá

Nhiều người đã nghe và thuộc lòng bài Đêm đông. Dù không phải mùa đông nào cũng có nhiều gió, nhưng trong bài hát 'Đêm đông' gió lại hiện diện dày đặc, tạo nên sự bất hủ của bản nhạc với thời gian.

Trước đây, dựa vào giai điệu và câu Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông, có ý kiến cho rằng bài hát có thể phục vụ cho nhà thờ Công giáo. Tuy nhiên, theo nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương trong lá thư ngày 4/11/1997, câu 'Đâu đấy buông lững lờ tiếng chuông' thực chất chỉ có thể là tiếng chuông chùa. Bởi tiếng chuông nhà thờ thường dùng từ 'đổ' chứ không thể dùng 'buông lững lờ'. Nhạc sĩ cho biết, khi đi từ nhà ra Ga Hàng Cỏ, qua phố Khâm Thiên và lang thang khắp các nẻo đường, ông thường nghe được tiếng chuông chùa lững lờ buông.

Ca sĩ và phong cách thể hiện

Ca khúc Đêm đông đã được nhiều thế hệ ca sĩ thể hiện, từ Ngọc Bảo, Bạch Yến, Lệ Thu, Lê Dung đến Cẩm Vân, Đàm Vĩnh Hưng và nhiều nghệ sĩ khác.

Trước năm 1975, ba bản thu nổi bật nhất của bài hát Đêm đông gắn liền với các ca sĩ Thanh Thúy, Lệ Thu và Bạch Yến. Trong số đó, Bạch Yến đóng vai trò quan trọng trong việc làm mới phong cách của bài hát.

Theo nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương, khi Đêm đông ra đời, chỉ có các điệu như Foxtrot, Valse, Tango, và phải đến sau năm 1950 mới có Slow Rock. Ban đầu, bài hát có giai điệu Tango, nhưng chính Bạch Yến đã chuyển Đêm đông sang Slow Rock. Trong thư gửi ca sĩ Bạch Yến năm 1982, nhạc sĩ Nguyễn Văn Thương viết: Tôi rất biết ơn Bạch Yến vì đã làm mới cách thể hiện bài hát của tôi. Sau khi nghe bản thu của Bạch Yến, tôi đã thay đổi từ 'Tango' sang 'Slow Rock'.