Đền Bà Chúa Xứ Núi Sam

Đền Bà Chúa Xứ Núi Sam nằm dưới chân núi Sam, trước thuộc xã Vĩnh Tế, nay thuộc phường Núi Sam, thành phố Châu Đốc, tỉnh An Giang, Việt Nam.

Quá trình lịch sử

Đền Bà Chúa Xứ Núi Sam là một di tích quan trọng về lịch sử, kiến trúc và tâm linh của tỉnh cũng như khu vực.

Việc thờ phụng Bà Chúa Xứ (主處聖母, Chúa Xứ Thánh Mẫu) được coi là một phần trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt.

Lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam được tổ chức từ ngày 23 đến 27 tháng 4 âm lịch hàng năm, và đã được Bộ Văn hóa Thông tin và Tổng cục Du lịch Việt Nam công nhận là Lễ hội cấp Quốc gia từ năm 2001.

Xuất xứ

Trước thế kỷ XVIII, tượng Bà được người dân địa phương phát hiện và đưa xuống từ đỉnh núi Sam bởi 9 cô gái đồng trinh, theo chỉ dẫn của Bà qua lời 'cô đồng', nên người dân đã xây dựng miếu để thờ.

Có ý kiến cho rằng Thoại Ngọc Hầu hoặc vợ ông là bà Châu Thị Tế đã ra lệnh và hỗ trợ xây dựng miếu. Dù khó xác minh, nhưng miếu chắc chắn được xây sau khi vị quan này đến trấn nhậm và kênh Vĩnh Tế hoàn thành (1824), mang lại lợi ích rõ rệt cho cư dân.

Kiến trúc

Ban đầu, đền Bà Chúa Xứ Núi Sam được xây dựng đơn sơ bằng tre lá, nằm ở vùng đất thấp phía tây bắc núi Sam, lưng dựa vào núi, chính điện hướng ra con đường và cánh đồng làng.

Năm 1870, ngôi đền được xây dựng lại bằng gạch hồ ô dước. Năm 1962, đền được tu sửa khang trang bằng đá miểng và lợp ngói âm dương. Năm 1965, Hội quý tế cho mở rộng nhà khách và làm hàng rào nhà chính điện. Năm 1972, đền được tái thiết lớn và hoàn thành vào năm 1976, tạo nên diện mạo hiện tại, và người thiết kế là hai kiến trúc sư Huỳnh Kim Mãng và Nguyễn Bá Lăng.

Đến lúc đó, kiến trúc đền có dạng chữ 'quốc', với hình khối tháp như hoa sen nở, mái tam cấp ba tầng lầu, lợp ngói đại ống màu xanh, góc mái vút cao như mũi thuyền đang lướt sóng. Bên trong đền có võ ca, chánh điện, phòng khách, phòng của Ban quý tế...

Các hoa văn ở cổ lầu chính điện thể hiện rõ nét nghệ thuật Ấn Độ. Phía trên cao, các tượng thần mạnh mẽ và đẹp đẽ giăng tay đỡ những đầu kèo. Các khung bao, cánh cửa đều được chạm trổ tinh xảo, cùng với nhiều liễn đối và hoành phi rực rỡ vàng son. Đặc biệt, bức tường phía sau tượng Bà và bốn cây cột cổ lầu trước chính điện gần như được giữ nguyên như cũ.

Đến năm 2009, miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam được coi là 'ngôi miếu lớn nhất Việt Nam'.

Tượng Bà Chúa Xứ Núi Sam

Trước kia, tượng Bà đặt trên đỉnh núi Sam, gần Pháo Đài. Bằng chứng là bệ đá Bà ngồi vẫn còn tồn tại (ảnh). Bệ đá có chiều ngang 1,60m, dài 0,3m, chính giữa có lỗ vuông cạnh 0,34m, làm từ loại trầm tích thạch màu xanh đen, hạt nhuyễn, không có ở địa phương.

Nhà khảo cổ học người Pháp Malleret khi nghiên cứu vào năm 1941 đã xác định tượng Bà Chúa Xứ Núi Sam là tượng thần Vishnu (nam thần), với dáng vẻ suy tư, quý phái, có giá trị nghệ thuật cao. Tượng được chế tác vào cuối thế kỷ 6 bằng đá son và có thể là một hiện vật cổ của nền văn hóa Óc Eo.

Nhà văn Sơn Nam từng viết: Tượng Bà thực ra là tượng Phật nam của người Khmer, bị bỏ quên lâu đời trên đỉnh núi Sam. Người Việt sau đó đã đưa tượng vào miễu, trang trí lại với áo lụa, dây chuyền, và từ đó 'Bà Chúa Xứ' trở thành vị thần quyền thế trong khu vực.

Theo truyền miệng dân gian, ngày xưa có một nhóm người quấy nhiễu tại đây. Khi gặp tượng Bà, họ muốn mang đi nhưng không thể di chuyển được, nên đã tức giận và đập gãy cánh tay trái của pho tượng.

Xung quanh tượng Bà (đặt ở giữa chính điện), còn có bàn thờ Hội đồng (phía trước), Tiền hiền và Hậu hiền (hai bên), bàn thờ Cô (bên phải, thờ một tượng nữ thần nhỏ bằng gỗ), bàn thờ Cậu (bên trái, thờ một Linga bằng đá lớn, cao khoảng 1,2m).

Theo sách Kỷ lục An Giang năm 2009, tượng Bà được xem là 'pho tượng bằng đá sa thạch xưa nhất Việt Nam' và 'có áo phụng cúng nhiều nhất'.

Việc thờ cúng

Lễ Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam được tổ chức trang trọng từ ngày 23 đến 27 tháng 4 âm lịch hàng năm, trong đó ngày vía chính là ngày 25. Các lễ chính gồm:

• Lễ "tắm Bà" được cử hành vào lúc 0 giờ đêm 23 rạng 24 tháng 4 âm lịch.
• Lễ "thỉnh sắc" tức rước sắc và bài vị Thoại Ngọc Hầu cùng hai phu nhân từ Sơn lăng về miếu bà, được cử hành lúc 15 giờ chiều ngày 24.
• Lễ túc yết và Lễ xây chầu: Lễ "túc yết" là lễ dâng lễ vật (lễ vật chính là con heo trắng) và tiến hành nghi thức cúng Bà, lúc 0 giờ khuya đêm 25 rạng 26. Ngay sau đó, là "Lễ xây chầu" mở đầu cho việc hát bộ (còn gọi là hát bội hay hát tuồng).
• Lễ chánh tế được cử hành vào 4 giờ sáng ngày 27.
• Lễ hồi sắc được cử hành lúc 16 giờ chiều cùng ngày, ngay sau khi Lễ chánh tế kết thúc. Đây là lễ đem sắc và bài vị Thoại Ngọc Hầu cùng hai phu nhân về lại Sơn lăng.

Theo tín ngưỡng của người dân, nơi đây vẫn còn có những tục như xin xăm Bà, vay tiền Bà, thỉnh bùa Bà...

Ý nghĩa của việc thờ cúng

Nhà văn Sơn Nam đã viết:

Bà Chúa Xứ, thuộc về đạo Lão dân gian, là đối tượng thu hút đông đảo người dân ở Nam Bộ. Dù nằm cạnh chùa Tây An nhưng trong 'Đại Nam nhất thống chí' không thấy nhắc đến, có lẽ vì vào thời vua Tự Đức và cuối thế kỷ 19, miếu này còn khá khiêm tốn, chỉ đón tiếp người hành hương từ khu vực lân cận. Miếu đã phát triển mạnh mẽ sau đó, đặc biệt trong thời kỳ kháng Pháp và chống Mỹ...

... Lăng Thoại Ngọc Hầu đã được tu sửa, và miếu thờ được xây dựng trang nghiêm như một ngôi đình làng, nhưng vẫn không thể đáp ứng nhu cầu của những người đang chịu đựng nỗi đau và khó khăn. Miếu Bà Chúa Xứ đã được nâng cấp, thay thế cho miếu cũ kỹ... Đây là dạng tu tiên, tương tự như: Tây Vương Mẫu, Cửu Thiên Huyền Nữ, hoặc Liễu Hạnh công chúa... Vì vậy, việc thờ phượng và cúng vái trở nên tự nhiên hơn, khách có thể ăn mặc rực rỡ, trai gái vui đùa, cúng rượu thịt... Vị trí của miếu Bà bên núi Sam hội tụ các yếu tố: sông rộng, đồi núi trập trùng, vùng biên giới... Người hành hương cảm thấy thoải mái về tinh thần, hòa mình vào 'sơn hà xã tắc', 'khí thiêng sông núi'…

Theo Nguyễn Đức Toàn:

Trên con đường mở mang về phương Nam của dân tộc Việt, chúa Liễu đã di chuyển từ Phủ Giầy (Nam Định), Đền Sòng (Thanh Hóa) hướng về phía Nam, tạm nghỉ tại điện Hòn Chén (Huế), gặp bà Pô Nưgar tại Nha Trang, bà Đen (Linh Sơn Thánh Mẫu) ở Tây Ninh và bà Chúa Xứ ở núi Sam, Châu Đốc... Tất cả các bà đều là một Mẹ duy nhất trong tín ngưỡng và truyền thống thờ mẫu của người Việt...

Sách Kiến thức phục vụ thuyết minh du lịch bổ sung thêm:

Nhờ ảnh hưởng của Phật giáo, Lão giáo và các tín ngưỡng dân gian, các vị thần được thờ chủ yếu là nữ, như: Thánh mẫu Liễu Hạnh, Thượng Ngàn, Bà Chúa Tiên, Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Động, Bà Cố Hỷ, Bà Thủy, Bà Hỏa... Bà Chúa Xứ trở thành một hình tượng tương tự như 'Phật Bà Quan Âm' (đối với người Việt), 'Bà Mã Hậu' hay 'Thiên Hậu Nương Nương' (đối với người Hoa). Bà được tôn kính đến mức có nhiều huyền thoại về 'quyền lực linh thiêng' trong việc 'ban phúc, giáng họa' cho con người. Ví dụ như hai câu liễn đối treo tại miếu Bà:

Cầu tất ứng, thí tất linh, mộng trung chỉ thi

Xiêm khả kính, Thanh khả mộ, ý ngoại nan lường.

Dịch nghĩa:

Xin thì được, ban thì linh, báo trong giấc mơ

(Người) Xiêm sợ hãi, (Người) Hoa kính trọng, ý nghĩa không thể đo lường.

Từ năm 2001, lễ hội Vía Bà Chúa Xứ Núi Sam đã được Bộ Văn hóa Thông tin và Tổng cục Du lịch Việt Nam công nhận là Lễ hội cấp Quốc gia. Bên cạnh phần Lễ được tổ chức trang trọng theo truyền thống cổ xưa, phần Hội cũng được tổ chức long trọng hàng năm.

Ghi chú

Tài liệu tham khảo

• Sơn Nam, Đình miễu và lễ hội dân gian. Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1992.
• Sơn Nam, Lịch sử An Giang. Nhà xuất bản Tổng hợp An Giang, 1987.
• Sơn Nam, Đồng bằng sông Cửu Long-nét sinh hoạt xưa. Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1985.
• Biên soạn bởi nhiều tác giả, Địa chí An Giang (Tập 2). UBND tỉnh An Giang tổ chức biên soạn và xuất bản, 2007.
• Trường đào tạo nghiệp vụ du lịch Sài Gòn biên soạn, Kiến thức phục vụ thuyết minh du lịch. Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, 1995.
• Biên soạn bởi nhiều tác giả, Lịch sử Miếu bà Chúa Xứ Núi Sam. Hội Văn học Nghệ thuật Châu Đốc xuất bản, 2006.

Liên kết bên ngoài

• 4h30 sáng tại Miếu Bà Chúa Xứ Núi Sam và Bí Ẩn về Truyền Thuyết Bà Chúa Xứ - Video 360 độ
• Khám phá 'bí ẩn' tại miếu Bà Chúa Xứ núi Sam trên website Văn học và Nghệ thuật sông Cửu Long.
• Đầu xuân nhớ về Châu Đốc và lễ vía Bà Chúa Xứ Lưu trữ 2009-02-15 tại Wayback Machine trên web VOVnews.