Buzz
Đèn lồng kéo quân, hay còn được biết đến với tên gọi đèn cù, là một loại đồ chơi truyền thống từ Trung Quốc (giản thể: 走马灯; phồn thể: 走馬燈; bính âm: Zǒumǎdēng; Hán-Việt: tẩu mã đăng). Trước đây, đèn này thường xuất hiện trong các lễ hội và tết cổ truyền, hiện nay chủ yếu được thấy vào dịp Tết Trung Thu. Khi đốt nến, hình ảnh bên trong đèn sẽ hiện lên trên mặt đèn, tạo hiệu ứng giống như rối bóng và xoay tròn liên tục.
Thông tin
Đèn kéo quân ban đầu được chế tác với mục đích giúp trẻ em nhớ về lịch sử và giáo dục tinh thần yêu nước, với các hình ảnh thường là các cảnh chiến tranh và quân đội (nguồn gốc của tên gọi 'kéo quân'). Dần dần, các chủ đề được mở rộng, bao gồm các cảnh như ông quan trạng trở về quê, bốn linh vật nhảy múa, bác nông dân làm ruộng, mục đồng chăn trâu… và hiện nay bao gồm cả các yếu tố hiện đại hoặc giải trí như Tôn Ngộ Không, mèo máy Đôrêmon, thủy thủ Mặt Trăng…
Quy trình chế tác và cơ chế hoạt động
Loại đèn này được thiết kế với cấu trúc vuông bên ngoài và hình tròn bên trong.
- Bốn mặt ngoài của đèn được phủ bằng giấy bóng kính, tạo thành bốn màn hình.
- Phần bên trong:
- Trung tâm của đèn là một trục thẳng đứng làm từ một thanh tre vót tròn, có hai đầu được gắn chốt bằng kim nhọn. Độ dài của trục phụ thuộc vào kích thước của đèn, từ khoảng 50 cm đến vài mét.
- Xung quanh trục, các vòng trụ giấy với hình ảnh như người, thú, phong cảnh,... được xếp thành nhiều tầng gọi là các tầng đèn. Để tạo hình ảnh phong phú, người ta thường làm từ bốn đến năm tầng.
Vì trục đèn nhẵn và các hình ảnh nhẹ, khi đèn được thắp, lửa làm nóng không khí bên trong, khiến không khí giãn nở và giảm trọng lượng riêng. Khí nóng nhẹ bay lên, va vào các vòng trụ và làm cho đèn quay. Luồng không khí bên ngoài, nặng hơn luồng bên trong, tiếp tục được đốt nóng và bay lên, tạo ra dòng đối lưu trong không khí, làm cho đèn tiếp tục quay.
Gam màu
Những chiếc đèn có màu trắng hoạt động như màn chiếu, hiển thị hình ảnh bên trong một cách rõ nét. Ví dụ, nếu trục quay gắn một con ngựa màu đỏ, trên bề mặt giấy trắng sẽ hiện ra hình ảnh con ngựa đỏ; hoặc hình ảnh của một bà quan trong trang phục màu xanh, đỏ, tím, vàng cũng sẽ xuất hiện với các màu tương ứng, từ mắt mũi, tóc tai, đến cúc áo và các đồ vật kèm theo đều rõ ràng.
Nếu đèn được dán giấy màu, các hình ảnh sẽ có sắc thái nhạt hơn hoặc tối màu hơn.
Đèn kéo quân hoạt động như một màn hình rối bóng tự động, không cần sự điều khiển từ người.
Huyền thoại
Có nhiều câu chuyện về nguồn gốc của đèn kéo quân, dưới đây chỉ là một ví dụ điển hình:
| “ | Ngày xưa, gần đến dịp tết Trung thu, theo lệnh Vua, dân chúng nô nức thi nhau chế ra những chiếc đèn kỳ lạ nhưng không có chiếc đèn nào làm cho vua vừa ý. Bấy giờ, có một nông dân nghèo khó tên là Lục Đức mồ côi cha, ăn ở với mẹ rất hiếu thảo. Một hôm nằm mơ, Lục Đức thấy một vị thần râu tóc bạc phơ hiện ra phán rằng: "Ta là Thái Thượng Lão Quân, thấy nhà ngươi nghèo khó nhưng ăn ở hiếu thảo với mẹ, vậy ta bày cho ngươi cách làm chiếc đèn dâng Vua".
Hôm sau theo lời dặn của Thần, Lục Đức cùng mẹ lấy những thân trúc trắng cùng giấy màu để làm chiếc đèn. Thời gian qua mau, khi chiếc đèn làm xong là ngày rằm tháng 8 cũng vừa đến. Chàng vui mừng cùng mẹ đem chiếc đèn vào kinh thành dâng vua. Nhà vua xem, thấy chiếc đèn vừa lạ, vừa nhiều màu sắc lại biết chuyển động nên rất hài lòng. Khi Vua hỏi ý nghĩa của chiếc đèn, Lục Đức theo lời Thần tâu rằng: "Thưa bệ hạ, thân trúc ở giữa đèn là biểu hiện trục khôn, cái chong chóng quay sáu mặt biểu tượng cho sáu cá tính của con người: thương, ghét, giận, buồn, vui, hờn. Cái chong chóng luôn luôn quay, tượng trưng cho con người hay thay đổi cũng có căn do, đó là đạo làm người. Chong chóng luôn quay cũng nhờ ánh đèn soi sáng, cũng như con người tốt lành cũng nhờ đạo đức. Sáu mặt của chiếc đèn làm bằng giấy tươi sáng biểu hiện cá tính của con người". Vua truyền đem đèn cho dân chúng cùng xem. Đèn đốt lên làm quay chong chóng. Hiện lên sáu màu sắc rực rỡ là hình ảnh vua, quan, người, ngựa nối đuôi nhau. Tất cả những hình nhân trên đèn được làm bằng giấy. Vua ban thưởng cho mẹ con Lục Đức rất hậu và phong làm Vạn Hộ Hầu. Từ đó, mối khi đến Tết Trung thu, nhớ lại sự tích người con hiếu thảo Lục Đức, dân chúng đua nhau bắt chước chàng làm nên những chiếc đèn màu rực rỡ gọi là đèn kéo quân. |
” |
| — Truyện cổ tích dân gian | ||
Văn hóa nghệ thuật
Trong dân ca Việt Nam
- Ca ngợi ai khéo léo xếp (ô í a) cái đèn cù
- Voi giấy (ới a) ngựa giấy (ơ) xoay vòng tít mù (ới) liên tục,
- (ơ) Bao giờ em gặp (ới) duyên ạ anh,
- Voi giấy (ới à) ngựa giấy (ơ) xoay quanh (ới a) không ngừng, là
- Khen ai khéo léo xếp (ô í a) cái đèn cù
Trong âm nhạc
- Nhạc sĩ Đỗ Nhuận sáng tác ca khúc 'Đèn cù' lấy cảm hứng từ bài dân ca này.
- Nhạc sĩ Song Ngọc đã dựa vào bài ca dao này để sáng tác bài hát 'Yêu cái đèn cù'.
Chú thích thêm
Liên kết bên ngoài
- Đèn kéo quân khổng lồ được ghi nhận trong sách Guinness Việt Nam
- Trưng bày đèn kéo quân khổng lồ tại lễ hội Trung thu
- 40 năm làm đèn kéo quân Lưu trữ ngày 04 tháng 01 năm 2012 tại Wayback Machine
