Đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận: [Dấu ấn kiến trúc cổ 1.000 năm tuổi của vùng Panduranga]

Kết hợp với đền tháp Po Klaong Garai và đền háp Po Romé tại Ninh Thuận [Parang – đất Champa xưa]. Kiến trúc đền tháp Hòa Lai là di tích duy nhất của thời kỳ vàng son, rực rỡ của vương quốc Champa vùng Panduranga. Công trình nghệ thuật đặc sắc, vẫn là bí ẩn chưa có lời giải về cách xây dựng, ai là người xây dựng và mục đích tạo nên nó khi bên trong không có đền thờ thần thánh hay vị vua.

Tháp Hòa Lai – tuyệt phẩm kiến trúc nghệ thuật Champa hơn 1.000 năm tuổi

Nằm về hướng Bắc thành phố Phan Rang – Tháp Chàm khoảng 15km tại xã Bắc Phong, huyện Thuận Bắc. Tháp Hòa Lai là một kiệt tác kiến trúc độc đáo của vùng Panduranga, tồn tại qua 12 thế kỷ. Đặc biệt, công trình cổ kính này vẫn giữ được tính nguyên vẹn hiếm có trên miền Trung lịch sử.

Khác biệt với hai tháp Po Klaong Garai [TK XII – XIII] và Po Romé [TK XVII], Tháp Hòa Lai được xây dựng theo phong cách Hòa Lai của thế kỷ IX. Điểm đặc sắc là vòm cửa nhiều mũi tròn, các trụ bổ tường hình bát giác và lối trang trí hình lá uốn cong.

Tổng thể kiến trúc đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận [Ảnh: Kafin]

Ban đầu, tháp gồm Tháp Bắc, Tháp Giữa và Tháp Nam. Cùng với tường thành bao quanh và một lò gạch. Tuy nhiên, cuối thế kỷ XIX, người Pháp và quan chức địa phương đã phá hủy phần trên của tháp trung tâm để nghiên cứu, nên chỉ còn lại phần nền.

Phong cách kiến trúc độc đáo của đền tháp Hòa Lai sau 1.000 năm xây dựng [Ảnh: Kafin]

Là công trình kiến trúc tiên phong của thế kỷ IX tại vùng Panduranga. Cụm tháp Hòa Lai như một quần thể quý giá về kiến trúc và điêu khắc của người Chăm thời kỳ đó. Dấu ấn kiến trúc đặc biệt trên miền Trung là điều làm nổi bật tháp này.

Phong cách kiến trúc độc đáo của đền tháp Hòa Lai sau 1.000 năm xây dựng [Ảnh: Kafin]

Tổng thể, mỗi tháp mang nét độc đáo, nhưng tất cả hòa hợp. Tháp Bắc, cao và được xây bằng gạch, với mặt tường chạm khắc hoa văn mặt chim, thú huyền thoại, lá hoa… rất tinh tế. Cửa vào ở hướng Đông, 3 hướng còn lại chỉ là cửa giả. Bên trong, tháp được xây từ gạch nhỏ dần lên, với các ô hình tam giác để đặt đèn khi cúng tế.

Đền tháp Nam trong cụm đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận [Ảnh: Kafin]

Tháp Nam, cao và xây bằng gạch, mặt tường chạm khắc hoa văn đang trong quá trình phác thảo. Toàn bộ thân tháp là khối lập phương khỏe mạnh nổi lên từ bệ vuông và hỗ trợ cả hệ thống các tầng nhỏ hơn.

Các cửa ra vào đều hướng về Đông [Ảnh: Kafin]

Điểm độc đáo nổi bật tại cụm tháp Hòa Lai là lối trang trí hoa văn giới hạn ở vòm cửa, các trụ ốp và bộ diềm mái. Lối trang trí này không chỉ nhấn mạnh ấn tượng cho cấu trúc, mà còn thể hiện vẻ đẹp của các hoa văn.

Tháp Bắc trong cụm tháp Hòa Lai Ninh Thuận [Ảnh: Kafin]

Ngoài lối trang trí đặc biệt ở bề mặt tháp, trụ cũng được ốp bởi diềm mái. Vòm cửa tò vò lên trên cửa ra vào, các cửa giả và các ô khám của các tầng. Đặc biệt, vành cửa vòm trang trí hoa văn cuộn vọt từ miệng quái vật Kala ở đỉnh, tạo điểm nhấn hấp dẫn.

Chạm trỗ độc đáo trên gạch của đền tháp [Ảnh: Kafin]

Không chỉ là khoảng tường giữa hai trụ ốp được trang trí hoa lá; bộ diềm mái cũng xuất hiện với những hình ảnh tràng hoa dài và thần điểu Garuda đang mở cánh. Hòa Lai là một kiệt tác kiến trúc và nghệ thuật vô song.

Phong cảnh đẹp kiêu hãnh sau 1.000 năm tồn tại với thời gian [Ảnh: Kafin]

Trong năm 1986, trong quá trình khảo sát, Bảo tàng tỉnh đã khám phá một linga làm từ đá (sa thạch) tại khu vực Tháp. Đây là một phát hiện quý giá không chỉ về mặt văn hóa mà còn về lịch sử, chứng minh rõ hơn về sự phát triển của kiến trúc, nghệ thuật và điêu khắc trong vương quốc Panduranga.

Vào năm 1997, Bộ Văn hóa – Thông tin đã công nhận cụm tháp Hòa Lai là di tích lịch sử quốc gia.

[…Về nguồn gốc của tên Hòa Lai: Những biến đổi trong lịch sử…]

Đến ngày nay, việc đặt tên cho cụm tháp Hòa Lai vẫn là một vấn đề lớn. Hòa Lai là tên thể hiện phong cách kiến trúc tiêu biểu của Champa thế kỷ IX. Hoặc Hòa Lai có thể là tên của một địa danh tại Ninh Thuận, có liên quan đến sự sáp nhập chính thức vào Đại Việt dưới thời vua Minh Mạng?

Để giải thích điều này, khi khảo cổ về cụm tháp Hòa Lai, có ghi chú rằng: “Ở Ninh Thuận, có hai tháp Chăm đứng sát Quốc lộ 1A, thường được biết đến là Ba Tháp. Trong quá khứ, có ba tháp ở đây, nhưng một trong số đó đã sụp đổ, dẫn đến tên gọi Ba Tháp. Ngoài cái tên Ba Tháp, người dân Ninh Thuận còn gọi nơi này là đền tháp Hòa Lai.”

Trong bài viết về 'Nguồn gốc địa danh…' của Chế Vỹ Tân về Hòa Lai, đề cập rằng: “…là một địa danh ở bắc Ninh Thuận thường được biết đến là Ba Tháp, nằm tại xã Tân Hải, huyện Ninh Hải. Trên Quốc lộ 1, du khách sẽ thấy hai tháp Chăm cổ kính ở phía đông con đường, cách ranh giới Khánh Hòa – Ninh Thuận khoảng 8km [tháp thứ ba đã đổ nát từ lâu]. Hòa Lai chính là địa danh này. Xưa kia, địa danh này được gọi là Bal Lai [một thủ đô đã biến mất]. Hòa Lai là phiên âm từ Bal Lai.”

Thông qua giải thích của Chế Vỹ Tân, có thể hiểu rằng Hòa Lai là tên được chuyển ngữ từ Bal Lai [tên một thủ đô đã mất trong lịch sử] theo cách mà người Kinh ở Ninh Thuận hiểu và phiên âm.

[…Hòa Lai và Thuận Lai: Những giải thích liên quan đến phủ Ninh Thuận xưa…]

Bên cạnh tên gọi Hòa Lai, vào cuối thế kỷ XIX, tại vị trí của đền tháp xuất hiện một cái tên mới là Ninh Lai. Vậy, đâu mới là địa danh và tên gọi chính xác của ngôi đền này?

Theo đó, khu vực Ninh Thuận trước năm 1888 thuộc phủ Ninh Thuận, nằm trong tỉnh Bình Thuận. Trong thời kỳ này, các dịch trạm (điểm thông tin liên lạc) đều bắt đầu bằng chữ 'Thuận'. Theo trật tự từ Bắc xuống Nam là Thuận Lai, Thuận Mai, Thuận Trinh, Thuận Lãng, …

Trong số các dịch trạm này, có một dịch trạm nằm giữa ranh giới giữa Khánh Hòa và Bình Thuận mang tên Hòa Thuận (kết hợp chữ cuối của hai tỉnh). Không chỉ có Khánh Hòa và Bình Thuận, mà giữa ranh giới của các tỉnh như Khánh Hòa và Phú Yên có dịch trạm Phú Hòa; Phú Yên và Bình Định có dịch trạm Bình Phú; Bình Thuận và Biên Hòa có dịch trạm Thuận Biên, …

Điều này được chứng minh trong cuốn 'Hoàng Việt nhất thống dư địa chí của Lê Quang Định' năm 1806: 'Từ dịch trạm Hòa Thuận đi khoảng 4876 tầm (1 tầm= 2,12m, 4,876 khoảng 10 km) là đến dịch trạm Thuận Lai: 'đến quán nghỉ trạm Thuận Lai, trước mặt trạm có quán nghỉ, khách đi đường có thể nghỉ lại' (chí quán cư Thuận Lai dịch. Trạm tiền hữu quán cư, hành nhân khả trú túc).

Sau khi vượt qua trạm Thuận Lai 1600 tầm (khoảng hơn 3 km), đường đi trải rộng, hai bên là rừng mỏng, phía tây là ruộng lúa, và phía đông có ba tòa tháp cổ, thường được gọi là tháp Cao Miên, nhưng hiện nay đã đổ nát (một hình ảnh thanh bình, trải dài vài cây số, đường đi ven đồng trũng, hướng tây là đồng lúa, hướng đông có ba tháp cổ, thường được biết đến với tên gọi tháp Cao Miên, nhưng giờ đây đã hoang tàn).

Trong 'Đại Nam nhất thống chí', mô tả chi tiết về trạm Thuận Lai như sau: 'Ở thôn Nhơn Sơn, huyện An Phước, phía bắc cách trạm Hòa Quân tỉnh Khánh Hòa 43 dặm linh, phía nam đến trạm Thuận Mai 20 dặm linh'. Nếu tính từ bắc xuống nam, thì dịch trạm Thuận Lai là dịch trạm đầu tiên trên đất Bình Thuận; nếu tính từ nam lên bắc, thì dịch trạm Thuận Lai là dịch trạm thứ 16 và cũng là dịch trạm cuối cùng trên đất Bình Thuận.

Tháng giêng năm Mậu Tý (1888): 'phủ Ninh Thuận, trước đó vẫn thuộc tỉnh Bình Thuận, bây giờ được chuyển lệ thuộc vào tỉnh Khánh Hòa. Các dịch trạm trên đất Khánh Hòa thường bắt đầu bằng chữ 'Hòa' như: Hòa Mã, Hòa Lãng, Hòa Huỳnh, Hòa Cát, Hòa Thạnh, Hòa Tân, Hòa Do, Hòa Quân.

Vì thuộc tỉnh Khánh Hòa, các dịch trạm Thuận Lai, Thuận Mai, Thuận Trinh, Thuận Lãng trên đất phủ Ninh Thuận đã đổi từ chữ 'Thuận' thành chữ 'Hòa', để phù hợp với các dịch trạm trên đất Khánh Hòa, và dịch trạm Thuận Lai đã trở thành Hòa Lai. Như vậy, trước khi tên gọi Hòa Lai xuất hiện, tên gọi trước đó của địa danh này là Thuận Lai.

[…Từ tên gọi Hòa Lai đến địa danh mới Ninh Lai…]

Để làm sáng tỏ về địa danh Hòa Lai, trong bài viết của tác giả J. Brien trong tác phẩm “De Qui Nhon en Cochinchine” xuất bản năm 1893.

Trích dẫn từ ông: “Sau khi phủ Ninh Thuận nhập vào đất Khánh Hòa (khoảng 5 năm), ông ghi lại rằng từ trạm Hòa Quân (Cam Ranh) đến trạm Hòa Lai có chiều dài là 26,620 km và ông viết về trạm Hòa Lai.”

1. Brien viết:“Le tram de Hòa Lai est très vaste, construit en briques, entouré d’un mur en pierres avec une cour dallée. C’est le plus beau de tous les relais de trams de l’Annam. Nghĩa là: Trạm Hòa Lai rất rộng, xây bằng gạch, được bao quanh bằng một bức tường đá với một sân lát gạch. Đó là cái trạm dừng đẹp nhất trong tất cả các trạm của xứ An Nam.”

Tiếp theo: “Cách Hòa Lai 3 km, bên trái đường, là phế tích của ba tháp Chàm, vẫn giữ gìn tốt và gợi nhớ đến những tháp ở Bình Định và Nha Trang” (Cách Hòa Lai 3 ki-lô-mét, phía trái đường, phế tích của ba tháp Chàm, vẫn được bảo quản tốt và gợi nhớ đến những tháp ở Bình Định và Nha Trang).

Đây là những tư liệu thực tế của J. Brien. Trước khi vua Gia Long lên ngôi vào năm 1902, tháng 3 năm Tân Sửu (1901), chúa Nguyễn Ánh (vua Gia Long sau này) đã có một thông báo: “Bắt đầu đặt đạo Ninh Thuận (trích phủ Ninh Thuận và huyện An Phước thuộc tỉnh Khánh Hòa lập thành một đạo, trụ sở đặt ở xứ Phan Rang) và bổ nhiệm Tri phủ Nguyễn Văn Thụy làm Quản Đạo”.

Hành động này là do Ninh Thuận không còn thuộc phần đất Khánh Hòa nữa và đã được thăng cấp thành đạo Ninh Thuận. Đến tháng 9 năm Tân Sửu (1901), các trạm như Hòa Lai, Hòa Mai, Hòa Trinh trong đạo Ninh Thuận đã được đổi thành Ninh Lai, Ninh Mai, Ninh Trinh để phân biệt”.

Vậy là địa danh Hòa Lai xuất hiện từ năm 1888 và tồn tại đến tháng 9 năm Tân Sửu (1901) khi nó được chuyển thành Ninh Lai. Trong thập kỷ cuối cùng của thế kỷ XIX, các nhà nghiên cứu khảo cổ đã sử dụng địa danh của trạm Hòa Lai để đặt tên cho di tích Ba Tháp gần đó (khoảng 3 km từ trạm Hòa Lai) nên mới có tên là tháp Hòa Lai.

Qua những ghi chép này, có thể khẳng định rằng địa danh Hòa Lai và tên tháp Hòa ngày nay hoàn toàn xuất phát từ ngôn ngữ Việt, không có chút yếu tố Chăm nào. Đồng thời, chúng ta cũng nhận thấy sự trùng hợp giữa tên gọi địa danh và lối kiến trúc phong cách 'Hòa Lai' của Champa, thời kỳ thịnh hành nhất vào thế kỷ IX.

[…Đền tháp Hòa Lai trong ngày nay và vấn đề du lịch…]

Hiện nay, bên cạnh các điểm du lịch nổi tiếng trên quốc lộ 1A như làng dệt Mỹ Nghiệp, làng gốm Bầu Trúc và đền tháp Po Klaong Garai, tháp Hòa Lai là điểm đến lý tưởng cho những du khách yêu thích văn hóa và nghiên cứu lịch sử. Tháp không chỉ là không gian thu hút cho những người quan tâm đến văn hóa, mà còn là điểm đến lý tưởng cho những cuộc hành trình khám phá về nguồn cội lịch sử khi văn hóa đang trở thành trọng tâm quan trọng.

Khi đến thăm tháp, bất kể là vào bất kỳ thời điểm nào trong ngày, dù nắng hay mưa, thậm chí là râm mát. Một kiệt tác của lối kiến trúc tiêu biểu thế kỷ IX, từng làm nên lịch sử, sẽ mang đến những trải nghiệm thú vị. Đặc biệt, tháp là một tác phẩm nghệ thuật điêu khắc độc đáo, tài tình và không giới hạn, nơi mà người xưa đã tận tâm sáng tạo.

Không chỉ giới hạn ở những nét đẹp kiến trúc và nghệ thuật, cụm tháp Hòa Lai còn là biểu tượng của tầm nhìn sâu rộng của triều đình xưa, khi họ có khả năng chọn lựa và xây dựng tháp trên một không gian đặc trưng. Nó không chỉ là không gian của địa hình, văn hóa, chiến lược và kinh tế, mà còn là nơi phản ánh sự liên kết chặt chẽ giữa hệ thống tôn giáo và kiến trúc của hai vùng lớn: Khauchra [Aia Trang] (Phú Yên – Nha Trang) và Panduranga [Parang – Padarang] (Ninh Thuận – Bình Thuận).

Sau hơn 12 thế kỷ, tháp Hòa Lai vẫn giữ được những giá trị đặc sắc. Nó không chỉ là điểm tham quan độc đáo trên tuyến đường Sài Gòn – Nha Trang – Ninh Thuận, mà còn là biểu tượng của sức sống lâu dài. Mặc dù du lịch tại đây chưa đạt hết tiềm năng, nhưng trong tương lai, nó sẽ trở thành một điểm đến không thể thiếu trong hành trình khám phá văn hóa và lịch sử.

Người đăng: Đạt Nguyễn

Từ khóa: Đền tháp Hòa Lai Ninh Thuận: [Dấu ấn kiến trúc cổ 1.000 năm tuổi của vùng Panduranga]