Buzz
Người Việt có thể sáng tạo với bất kỳ 'mẫu tự' nào
* Bộ sách rất dày. Bao gồm ba tập. Mỗi tập trên 80.000 từ! Mặc dù vậy, tác giả vẫn 'đe dọa' mọi người trong Lời mở đầu: 'Dường như bộ sách này chưa hề kết thúc. Nó vẫn tiếp tục. Vẫn đang được viết. Và sẽ tiếp tục viết thêm nữa'!
Từ khi còn là lính bộ đội, cho đến bây giờ, khi đến những nơi đông người, trong túi áo tôi luôn có một cuốn sổ nhỏ và cây bút.
Đó là thói quen để kịp thời ghi lại những từ mới và cách diễn đạt mà tôi vô tình nghe được.
Sau này, khi được chọn làm biên tập viên cho chuyên mục 'Lắt léo chữ nghĩa' của báo Tuổi Trẻ Cười (năm 2015), tôi đã bắt đầu chính thức sử dụng từ vốn từ đó. Tuy nhiên, đó vẫn chưa đủ. Phải kể đến các nguồn từ điển, từ vựng cổ mà tôi đã cực khổ thu thập từ xưa đến nay.
Vẫn chưa đủ. Thỉnh thoảng, tôi còn lục lọi trên các mạng xã hội, tìm kiếm những từ mới hiện nay để học hỏi thêm. Kể cả việc đọc lại những tác phẩm văn học xưa để tìm hiểu những từ ngữ mà các nhà văn thời đó đã sử dụng, mà nay ít ai còn nhớ.
Có thể nói rằng, đối với tôi, đây là một quá trình tự học, và tôi ngày càng bị cuốn hút bởi sự kỳ thú của tiếng Việt.
* Vừa là nhà thơ, nhà báo vừa làm công việc biên khảo, tôi không chỉ đọc sách mà còn đã viết suốt hơn 40 năm nữa. Điều gì khiến tôi cảm thấy thú vị nhất khi đi theo năm tháng này?
- Qua quá trình tự học này, đối với tôi, mỗi từ mà tôi tìm hiểu và giải thích được đều là một niềm vui.
Ví dụ, tôi đã học được hàng trăm từ qua các câu tục ngữ như 'Làm trai chớ hề bầu chủ, làm gái chớ làm mụ dầu', 'Con mày không bằng con bòi', 'Mép thợ ngôi'...
Hoặc từ câu thơ của Nguyễn Bính: 'Mặt hồ vừa đúc khối tiền sen/ Bươm bướm đông như đám rước đèn'...
Vì vậy, những 'mụ dầu' ấy, 'con mày' ấy, 'thợ ngôi' ấy, 'tiền sen' ấy... có nghĩa là gì? Hàng loạt câu hỏi tương tự sẽ được giải thích trong bộ sách này. Tôi tin rằng khi đọc, bạn sẽ thấy rất thú vị.
* Rất nhiều cuốn sách về tiếng Việt không dễ đọc tí nào. Ngay cả tựa đề của từng tập sách cũng khiến người đọc phải... bối rối một chút.
- Tôi chọn cách viết theo lối 'gặp đâu xâu đó, chữ này nối chữ kia, câu kia trăm câu này', như một cách trò chuyện thân mật, trao đổi học hỏi lẫn nhau, không quên mục đích lôi cuốn người đọc.
Khi đặt tên sách theo cách không 'đụng hàng', tôi muốn chia sẻ rằng người Việt có thể chơi chữ với bất kỳ 'mẫu tự' nào. Há chẳng phải là một phần của lối lắt léo trìu mến, cái cắc cớ thân thương của tiếng Việt ấy sao?
Không có lý do gì khi bàn về tiếng Việt, người Việt lại gây khó khăn cho nhau, khiến người đọc cảm thấy khô khan, thậm chí khó hiểu và không hào hứng tham gia vào cuộc thảo luận rôm rả?
Vì vậy trong bộ sách này, không có tập nào sau, tập nào trước; không có bài nào trước, bài nào sau. Tất cả các bài viết đều hỗ trợ và bổ sung cho nhau. Khó có thể phân biệt một cách chi tiết, cụ thể. Toàn bộ các bài viết, tôi đã chọn theo lối thể hiện 'lan man' như thế.
Mong nhiều người tìm lại hồn tiếng Việt
* Bàn về văn hóa là một công việc không hề đơn giản. Vì văn hóa là một thực tế phức tạp, đa chiều, có nhiều mặt... Có người so sánh với công việc của người khai thác quặng mỏ. Vậy trong tác phẩm này, điều gì tương đương với việc khai thác quặng (sưu tập, thống kê...), việc sàng lọc (phân loại, hệ thống hóa...) và việc tinh luyện (phát hiện, khái quát hóa những vấn đề có tính quy luật)?
- Từ bộ sách này và những gì đang tiếp tục viết, tôi bắt đầu nhận ra rằng:
1. Dù cùng một sự vật/sự việc nhưng người Việt qua từng thời kỳ lại có cách diễn đạt và sử dụng từ ngữ khác nhau. Có rất nhiều từ dần dần bị lãng quên, có thể tìm thấy chúng trong ca dao, tục ngữ, thành ngữ. Ví dụ như thành ngữ 'Bẻ no mà đếm', ta nên hiểu nó như thế nào cho chính xác? Từ 'no' từ thời Alexandre de Rhodes (1651) đến Việt Nam tự điển (Khai Trí Tiến Đức, 1931) và cho đến ngày nay đã có nhiều thay đổi lớn.
2. Sự thay đổi này khiến ta gặp lại cũng từ ngữ đó nhưng nay mỗi người hiểu mỗi cách; hoặc do không hiểu nên người đương thời đã thay bằng từ khác, dẫn đến 'dị bản' là điều tất nhiên. Ví dụ, 'Vênh váo như bố vợ cậu ấm' hay 'Vênh váo như bố vợ phải đấm'; 'Làm cách sạch ruột' hay 'Làm khách sạch ruột'?...
3. Thành ngữ, tục ngữ ra đời gắn với phong tục, tập quán, nghi lễ, quy chế nhà nước... Và khi các hoạt động đó không còn nữa thì từ cửa miệng đó cũng đi vào quên lãng. Vậy, khi ta tìm về chúng, đó là lúc ta tìm về và hiểu được nét văn hóa của một thời đã qua.
4. Từ lời ăn tiếng nói thể hiện qua câu cửa miệng, ta dễ dàng nhận ra tính chất 'nước đôi' của người Việt. Cách nói nước đôi này, ông cha ta từng bảo: 'Làm trai cứ nước hai mà nói'. Nhìn rộng ra là cả nghệ thuật trong giữ nước và dựng nước đấy chứ? Hiểu như thế, vì tôi luôn nghĩ câu cửa miệng có tính khái quát ở mức độ cao, chứ không bó gọn trong một sự việc cụ thể.
Sức sống của nó chính là ở đó. Cách nói này, theo tôi, người Việt mình còn sử dụng cực kỳ khéo léo trong nghệ thuật phê phán, châm biếm. Chính vì thế, tìm về tiếng cười của người Việt, ta sẽ thấy nó vô cùng đa dạng, phong phú, biến hóa không ngờ...
Cũng xin thưa, một vài 'gạch đầu dòng' này, có thể nhiều người cho rằng không có gì là 'mới mẻ', là 'phát hiện'. Nhưng với tôi, đó là những điều rút ra từ quá trình tự học, nay chia sẻ lại, chứ không có gì khác.
* Trở lại câu chuyện, tại sao tôi nói: 'Đây là bộ sách vẫn chưa kết thúc'?
- Tôi luôn nghĩ rằng công việc của mình không hề đơn độc, vì khi nói đến tiếng Việt, đó cũng là mối quan tâm của rất nhiều người. Điều tôi mong đợi nhất là có nhiều người hơn cùng tham gia vào công việc này.
Dĩ nhiên, ngoài vốn kiến thức, chúng ta còn có thể dựa vào những người đi trước, đặc biệt là các tài liệu và sự đam mê mãnh liệt dành cho tiếng Việt. Đam mê này là động lực để chúng ta có thể - theo như nhà ngôn ngữ học Cao Xuân Hạo nói - tìm về 'linh hồn tiếng Việt' của chúng ta!
Vai trò quan trọng của từ 'ăn'
* Bộ sách đóng góp 'vốn từ' gì cho bạn đọc qua từng trang sách theo tôi?
- Nếu đọc kỹ, bạn sẽ thấy nội dung sách xoay quanh một từ 'ăn': Dích dắc dập dìu dư dí dỏm - bàn về ăn học, ăn ở; Chơi chữ chanh chua chan chát chữ - bàn về ăn uống, ăn chơi; Lưỡi lươn lẹo lẹ làng lắt léo - bàn về ăn nói, cười chơi. Tất nhiên sự phân loại này chỉ mang tính tương đối, không thể tách rời rạch ròi.
Theo những gì tôi đã khảo sát, tôi dám nghĩ: 'Ăn' là một từ có vị trí đặc biệt, 'thượng thừa', 'cao thủ' trong dòng nước chảy lịch sử từ ngôn ngữ tiếng Việt xưa đến nay, nó đã chi phối, lan tỏa trong sinh hoạt, thậm chí cả tính cách của dân tộc chúng ta.
* Đó là lý do vì sao bộ sách quan tâm đến 'văn hóa nhìn từ tiếng Việt'?
- Ý tôi là, khi đọc bộ sách Văn hóa Việt, nhìn từ tiếng Việt, bạn đọc sẽ thấy được thêm nhiều câu chuyện lịch sử, xã hội, văn học, chính trị... liên quan đến từ ngữ đó.
Điều này có lợi ở chỗ, ta thấy rằng một từ không chỉ là một 'xác chữ', nó còn liên quan mật thiết đến đời sống sinh hoạt của cư dân vùng miền đó trong một thời gian dài. Nếu không thấu hiểu sâu sắc, ta sẽ không cảm nhận được toàn bộ 'hồn' của từ đó.
Theo báo Tuổi Trẻ
