Điển cố

Điển cố (từ Hán Việt 典故) đề cập đến những câu chuyện cổ xưa, hay còn gọi là điển tích, thường kể về những hình mẫu hiếu thảo, anh hùng dũng mãnh và những giá trị đạo đức, hoặc những câu chuyện mang tính triết lý nhân văn từ lịch sử, các tác phẩm văn học kinh điển từ Trung Quốc

Ứng dụng của điển cố

Trong văn hóa truyền thống, con người thường coi việc quan sát người khác như một phương tiện để tự khám phá bản thân, và sử dụng những điển tích kinh điển trong lịch sử như là cơ sở để suy ngẫm và làm rõ những ý tưởng mình muốn truyền đạt. Do đó, việc đề cập đến điển cố trong thơ ca và văn học là điều rất phổ biến và được coi là một tiêu chuẩn.

Ví dụ, trong câu thơ Một nền Đổng Tước khoá xuân hai Kiều, nhà thơ Nguyễn Du đã đề cập đến điển cố của hai chị em Kiều trong thời Tam Quốc.

Thời hiện đại, với sự phát triển của các cách mạng công nghiệp, thương nghiệp, hiện đại hóa và công nghệ hóa,... con người đã thay đổi suy nghĩ và những giá trị nhân văn cũng dần thay đổi, làm cho việc sử dụng các điển cố và các điển tích cổ như đã đề cập trở nên ít phổ biến hơn rất nhiều. Ngày nay, người ta ít nhắc đến các hình mẫu nhân vật cổ như Nhạc Phi đại diện cho chữ Trung, Quan Vũ là biểu tượng của chữ Nghĩa, v.v. Thay vào đó, có xuất hiện nhiều hình mẫu hiện đại như Chí Phèo, Ô-sin, v.v.

Đương nhiên, vẫn còn nhiều câu chuyện cổ và các hình mẫu nhân vật cổ mà văn học và thơ ngày nay vẫn thường tham chiếu đến, như Tế Công ăn thịt, Hàn Tín chui háng, Tào Tháo nói về anh hùng, Nữ Oa vá trời, Hoạn Thư, Sở Khanh, v.v.

Đặc điểm ngôn từ của điển cố

Tính liên tưởng: Được thể hiện qua mối quan hệ giữa nghĩa đen của điển cố với hiện thực của cảnh văn học. Ví dụ trong 'Truyện Kiều', có câu 'Nghìn vàng gọi chút lễ thường, Mà lòng Phiếu Mẫu, mấy vàng cho cân.' ở đoạn Thúy Kiều báo ân, đề cập đến điển cố 'Phiếu Mẫu', nói về Ngũ Tử Tư trốn khỏi nước Sở và được một người phụ nữ giặt quần áo cứu giúp, sau này Ngũ Tử Tư đã đền đáp bằng nghìn vàng để báo ân.

Tính hình tượng và sự cô đọng nội dung: Được thể hiện qua sự hàm súc nội dung ý nghĩa của điển cố, đôi khi những nội dung dài và phức tạp lại được tóm gọn bằng một vài hình tượng, câu chữ ngắn gọn. Ví dụ trong 'Bạch Đằng giang phú' của Trương Hán Siêu có câu 'Những tưởng gieo roi một lần, quét sạch Nam bang bốn cõi' đề cập đến điển cố 'gieo roi', bắt nguồn từ câu chuyện Bồ Kiên nước Tần khi dẫn quân đánh nước Tấn, khoe khoang: 'Như con ngựa của ta, thì chỉ cần ném roi xuống sông cũng có thể ngăn chặn dòng nước' để miêu tả sự tàn bạo, tham vọng ngông cuồng của quân xâm lược và trong câu của chị em Thúy Kiều của Nguyễn Du 'một hai nghiêng nước nghiêng thành ' để mô tả sắc đẹp của hai chị em Thúy Kiều.

Tính phong phú và linh hoạt: Được thể hiện qua việc cùng một câu chuyện điển cố có thể được biểu diễn bằng nhiều hình thức khác nhau. Ví dụ trong 'Truyện Kiều' có những câu như: 'Dù khi lá thắm chỉ hồng', 'Nàng nói rằng hồng diệp xích thằng', 'Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngà', trong 'Truyện Hoa Tiên' cũng có câu 'Những sợi tơ thắm những cầu nào xanh', trong đó các từ như 'chỉ hồng', 'xích thằng', 'xe tơ', 'tơ thắm' đều chỉ tới một điển cố chung trong truyện dân gian Trung Quốc, như Ông Tơ hay còn gọi là Nguyệt Lão, sẽ liên kết các cặp nam nữ bằng cách buộc họ bằng một sợi chỉ màu đỏ.