Động vật biển

Con ốc biển là một loại động vật thân mềm sống trong môi trường nước mặn. Lớp Gastropoda cũng bao gồm các loài sống ở môi trường khác như ốc sên đất và ốc nước ngọt. Nhiều loài ốc biển là nguồn thực phẩm quan trọng cho con người và được khai thác một cách bền vững.

Con ốc biển có vỏ

Chất độc

Nhiều loài ốc biển có thể chứa độc tố, gây ra dị ứng và thậm chí ngộ độc nghiêm trọng đối với con người, đặc biệt là vào đầu mùa. Ở Brunei, đã có năm trẻ em thiệt mạng sau khi ăn ốc trám (hay còn gọi là ốc ôliu). Tại Đài Loan, 17 người đã ngộ độc (một người tử vong) sau khi ăn món xào từ ốc bùn ca tút (Nassarius castus) và ốc bùn hình nón (N. conoides). Tại Việt Nam, đã có 11 người nhập viện vì ăn ốc ruốc độc và ốc gạo. Người ta cũng đã phát triển một loại thuốc giảm đau mạnh hơn cả morôfin từ nọc độc của ốc nón biển.

Một số loài ốc chỉ có độc ở một vài bộ phận nhất định (thường là tuyến nước bọt); ngộ độc do loại ốc này thường xảy ra khi con người không loại bỏ phần độc trước khi ăn. Tuy nhiên, cũng có những loài ốc luôn mang độc và rất nguy hiểm đến tính mạng. Có những loài ốc biển thông thường ban đầu không gây ngộ độc cho con người, nhưng đột nhiên có thể trở nên độc hại trong những thời điểm nhất định. Tùy từng loài, độc tố có thể là saxitoxin (độc tố vi tảo tích lũy trong sinh vật hai mảnh vỏ, như một số loài cua rạn...) hoặc tetrodotoxin (độc tố từ cá nóc, mực đốm xanh và con so...).

Các loài ốc có độc

Ít nhất ba loài ốc cối (Conus) chứa độc tố dưới dạng nọc (venom) có khả năng gây tử vong cho con người. Trong tự nhiên, ốc cối sử dụng độc tố làm vũ khí săn mồi, có khả năng gây tê liệt nhanh chóng con mồi. Tuy nhiên, độc tố này bị phá hủy ở nhiệt độ cao nên không gây ngộ độc khi ăn phải. Ốc nón, một loài sống ở vùng biển ấm và nhiệt đới, sử dụng nọc độc cực mạnh để tê liệt con mồi. Nọc độc của ốc nón bao gồm hàng trăm protein conotoxin, có tác dụng làm giảm cảm giác đau ở người.

Nhiều loài ốc khác đã được xác định là nguyên nhân của các trường hợp ngộ độc như ốc mặt trăng (turban), ốc đụn (the top of shells), ốc tù và (trumpet shells), ốc hương Nhật Bản (ivory snails), ốc trám (oliva), ốc bùn ca tút (Nassarius castus) và ốc bùn hình nón (N. conoides). Độc tố trong các loài ốc mặt trăng, ốc đụn và ốc trám đã được xác định là saxitoxin. Trong khi đó, độc tố của ốc tù và (Charronia sauliae), ốc hương Nhật Bản (Babylonia japonica), ốc tù và gai miệng đỏ (Tutufa lissostoma), ốc bùn (Niotha, Zeuxis), ốc ngọc (Natica và Polinices didyma) là tetrodotoxin.

Ốc nón Conus geographus có khả năng bắn ra một loại độc tố đủ để tê liệt ngay cả 10 con mồi chỉ trong một lần tấn công. Mặc dù không phải là loài tấn công trực tiếp con người, nhưng nếu ai đó vô tình làm tổn thương chúng, ốc nón sẽ tự vệ bằng cách bắn nọc độc vào kẻ thù. Nọc độc của ốc nón cực mạnh và phức tạp, được gọi chung là conotoxin, là loại độc mạnh nhất thế giới trong hỗn hợp chứa các chất độc tác động lên hệ thần kinh cũng như insulin. Khi tiếp xúc với con mồi, ốc nón sẽ bắn ra một lưỡi móc, chích và làm tê liệt chúng. Chất độc mạnh này có thể khiến nạn nhân tê liệt gần như ngay lập tức, có triệu chứng run lẩy bẩy, tím tái, mờ mắt và thậm chí ngừng thở chỉ trong vài giờ.

Lời khuyên

Để phòng ngừa ngộ độc từ các loài ốc biển, hãy hạn chế ăn các loài ốc biển không rõ nguồn gốc. Khi chế biến ốc biển thành món ăn, cần đảm bảo sơ chế kỹ lưỡng như ngâm, xả nước muối nhạt hoặc dấm, rửa sạch bằng nước sạch và đun chín kỹ trước khi ăn. Tránh ăn sống hay ăn tái ốc biển chưa qua xử lý vệ sinh.

Chọn loại ốc để tránh ngộ độc

'Tuyệt đối không ăn những loài ốc có khả nghi về độc hại hoặc chưa được kiểm chứng là an toàn cho sức khỏe'

Một số loài ốc chỉ độc ở các bộ phận nhất định (thường là tuyến nước bọt). Nguyên nhân dẫn đến ngộ độc với những loài này thường là do sơ suất của con người, khi không loại bỏ phần độc trước khi sử dụng. Tuy nhiên, cũng có những loài ốc luôn mang độc tố và rất nguy hiểm đến tính mạng nếu con người vô tình tiếp xúc.

Đáng chú ý là một số loài ốc biển thường không gây ngộ độc cho con người, nhưng đột nhiên trong một khoảng thời gian nào đó lại trở nên độc hại mà nguyên nhân vẫn chưa được biết đến. Gần đây, đã có nhiều trường hợp ngộ độc được ghi nhận do ốc mặt trăng, ốc đụn, ốc tù và ốc hương Nhật Bản gây ra. Tại Brunei, đã xảy ra các trường hợp thiệt mạng do ăn phải ốc trám (hay còn gọi là ốc ôliu). Tại Đài Loan, 17 người bị ngộ độc (trong đó có một trường hợp tử vong) sau khi ăn món xào từ loài ốc bùn ca tút (Nassarius castus) và ốc bùn hình nón (N. conoides).

Tùy vào từng loài ốc, độc tố có thể là saxitoxin (độc tố được tích lũy từ vi tảo trong các sinh vật hai mảnh vỏ, nhất là một số loài cua rạn...), hoặc tetrodotoxin (độc tố có trong cá nóc, mực đốm xanh hay con so...). Độc tố trong các loài ốc mặt trăng, ốc đụn và ốc trám đã được xác định là saxitoxin. Trong khi đó, độc tố của ốc tù và (Charronia sauliae), ốc hương Nhật Bản (Babylonia japonica), ốc tù và gai miệng đỏ (Tutufa lissostoma), ốc bùn (Niotha, Zeuxis), ốc ngọc (Natica và Polinices didyma) lại là tetrodotoxin. Cả hai loại độc tố này đều thuộc loại độc tố thần kinh cực mạnh, không bị phân hủy hay biến tính trong quá trình chế biến ở nhiệt độ cao, do đó vẫn tồn tại trong sản phẩm thực phẩm đã chế biến, từ xào nấu đến cả sản phẩm đông lạnh, đóng hộp.

Khi bị ngộ độc, cần làm gì?

Sau khi tiêu thụ thực phẩm biển chứa saxitoxin hoặc tetrodotoxin, triệu chứng ngộ độc thường xảy ra trong vòng từ 20 phút đến 3 giờ, bao gồm cảm giác tê, rát bỏng ở môi và lưỡi. Cảm giác tê và rát bỏng sẽ lan dần xuống cánh tay và chân, có khi kèm theo đau đầu, đau bụng, đau cánh tay, cảm giác đi loạng choạng, nôn mửa nặng và khó thở, có thể dẫn đến tình trạng hôn mê hoặc suy hô hấp nếu bị tê liệt. Nếu không được cấp cứu kịp thời, người bị ngộ độc có thể tử vong sau từ 30 phút đến 8 giờ.

Hiện chưa có thuốc đặc hiệu để điều trị ngộ độc do tetrodotoxin và saxitoxin. Biện pháp y tế hiệu quả nhất hiện nay là kích thích nôn mạnh cho nạn nhân (nôn càng nhiều càng tốt), rửa dạ dày bằng than hoạt tính để loại bỏ độc tố. Nếu nạn nhân bị khó thở, phải ngay lập tức thực hiện hô hấp nhân tạo, sử dụng máy trợ thở.

Phòng bệnh quan trọng hơn cả việc điều trị. Chúng ta cần cực kỳ thận trọng, tránh tiếp xúc với những loài ốc lạ, có màu sắc nổi bật... Tuyệt đối không ăn những loài ốc nghi ngờ có độc hoặc chưa được chứng minh an toàn. Sau khi ăn bất kỳ loài ốc biển nào và có dấu hiệu như đã mô tả ở trên, phải ngay lập tức đến cơ sở y tế gần nhất để được cấp cứu kịp thời, tránh các hậu quả đáng tiếc.