Dừa nước

Dừa nước, còn được gọi là dừa lá (danh pháp khoa học: Nypa fruticans), có những tên gọi khác trong các ngôn ngữ như Attap palm (Singapore), Nipa palm (Philippines), Mangrove palm và Nipah palm (Malaysia). Đây là loài duy nhất thuộc họ Cau (Arecaceae) sống trong môi trường đầm lầy. Loài dừa này, thuộc chi Nypa, phân bố chủ yếu ở miền nam châu Á và bắc Úc. Hóa thạch phấn hoa của dừa nước có niên đại lên đến 70 triệu năm.

Thân của cây dừa nước phát triển nằm ngang dưới mặt đất, trong khi lá và cuống hoa vươn lên trên. Chính vì vậy, nó không được coi là một loại cây gỗ, mặc dù tán lá có thể cao tới 9 mét. Hoa cái nở thành chùm ở đỉnh cụm hoa hình cầu, trong khi hoa đực có màu đỏ hoặc vàng và dạng đuôi sóc trên các nhánh sau. Sau khi thụ phấn, những trái nhỏ sẽ ép lại với nhau và phát triển thành những quả có đường kính khoảng 25–30 cm ở mỗi cuống (quài dừa). Hạt của dừa nước khi khô sẽ rụng và được phân tán theo dòng nước, có khi nảy mầm ngay khi trôi nổi.

Dừa nước thường mọc trong các vùng sình lầy dọc bờ sông hoặc ven cửa biển nơi có thủy triều lên xuống, với dòng nước chảy chậm giúp bồi đắp phù sa màu mỡ. Nếu để tự nhiên, dừa nước sẽ tự phát tán và sinh sôi theo dòng chảy của thủy lưu. Loài này rất phổ biến dọc bờ biển và các cửa sông đổ vào Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, từ Bangladesh đến các hải đảo Thái Bình Dương. Dừa nước có khả năng sống sót qua những giai đoạn khô hạn ngắn. Nó được xem là một loài thực vật đang bị đe dọa tuyệt chủng tại Singapore.

Công dụng

Lá dừa nước được sử dụng phổ biến nhất trong việc chầm lá để lợp mái nhà và làm rổ rá, đặc biệt phổ biến ở các vùng Nam Bộ Việt Nam cũng như nhiều địa phương lân cận.

Cuống hoa dừa nước (quài dừa) chưa nở có thể được khoan lỗ để hứng nhựa ngọt, tạo ra một loại rượu mà người Philippines gọi là tuba. Họ cũng để nhựa này tự lên men thành một loại giấm nguyên chất, đặc sản của tỉnh Paombong, Bulacan. Mầm dừa non và những cánh hoa nở có thể dùng như trà (chè). Cùi dừa non được sử dụng trong các món giải khát khác nhau, tùy thuộc vào quốc gia. Trên đảo Roti và Savu, người ta cho lợn ăn dừa nước vào mùa khô để thịt heo có vị ngọt hơn. Lá dừa nước non còn được dùng để làm giấy quấn thuốc lá.

Mật nhựa dừa nước chứa nồng độ đường rất cao. Khi lên men để sản xuất rượu, 1 ha có thể tạo ra từ 15.000 đến 20.000 lít nhiên liệu xanh, trong khi nếu dùng mía đường chỉ sản xuất được 5.000-8.000 lít, và 2.000 lít nếu dùng ngô (bắp).

Khai thác dừa nước là một truyền thống lâu đời ở Đông Nam Á, với một bộ phận lớn cư dân các vùng duyên hải Tây Thái Bình Dương coi dừa nước là nguồn thu nhập chính.

Tại Philippines, năm 1910, 93% cồn và rượu được sản xuất chủ yếu từ dừa nước, với sản lượng đạt tới 90.000 lít. Giấm dừa nước là nguyên liệu tuyệt vời cho các món ăn hấp dẫn tại các nhà hàng ở Thái Lan và Philippines. Ở Malaysia, đường dừa nước có hương vị thơm ngon và trở thành mặt hàng xuất khẩu.

Tại Việt Nam, hiện nay nông dân chủ yếu chỉ dùng trái dừa nước để ăn và lá để lợp mái hay làm củi. Ít ai biết đến kỹ thuật rút nhựa từ cuống hoa để chế biến đường, ủ rượu, sản xuất bia, làm giấm, chưng cất cồn và một số sản phẩm giá trị khác, mặc dù đây lại là nguồn thu nhập hiệu quả nhất từ dừa nước. Sản lượng đường dừa nước trung bình đạt 20,3 tấn/ha, cao hơn nhiều so với đường mía (khoảng 5 đến 15 tấn/ha).

Cây dừa nước phải mất từ 4 đến 5 năm mới bắt đầu ra hoa và cho trái. Thời gian này có thể kéo dài đến hơn 55 năm, có nghĩa là mỗi cây có thể được khai thác liên tục trên 50 năm. Mỗi ngày, hai lần, người ta dùng dao sạch cắt một lát mỏng khoảng 2 mm ở đầu cuống để nhựa cây chảy ra đều đặn.

Tại các đồn điền ở Sumatra, Indonesia, cứ mỗi 10 hecta cần khoảng 38 công nhân: 30 người cho việc thu nhựa, 5 người cho việc tỉa gốc và xử lý cuống hoa, 2 người cho chuyên chở và 1 người quản lý. Sản lượng đường tại đây thường ổn định vào khoảng 22,4 tấn/ha/năm.

Lợi ích sức khỏe và Y học truyền thống

Theo Đông y, dừa nước có công dụng tương tự nhưng có khí âm hàn nhiều hơn so với dừa thông thường: ngọt mát, không độc hại, giúp tăng cường sức khỏe, làm tươi nhuận làn da, giải nhiệt và cầm máu, rất hiệu quả trong việc điều trị cảm nắng, thổ huyết và chảy máu cam.

Một số hình ảnh