Hà Khẩu, Hồng Hà

Huyện tự trị dân tộc Dao Hà Khẩu (giản thể: 河口瑶族自治县; phồn thể: 河口瑤族自治縣; Hán-Việt: Hà Khẩu Dao tộc Tự trị huyện; bính âm: Hékǒu Yáozú Zìzhìxiàn; Tiếng Cáp Nê: Hoqke Yoqcuq Ziiqziifxeif) là một huyện cửa khẩu của Trung Quốc nằm gần biên giới với Việt Nam, thuộc Châu tự trị dân tộc Cáp Nê, Di Hồng Hà, phía nam của tỉnh Vân Nam, giáp biên giới với tỉnh Lào Cai, Việt Nam. Huyện có diện tích 1.313 km² và có 80.000 dân (thống kê năm 2002), được biết đến nhiều nhất như là huyện có đường xe lửa từ Côn Minh đến Hà Nội.

Hành chính

Huyện lị là trung tâm thị trấn Hà Khẩu (Hà Khẩu trấn), nhìn qua sông Nậm Thi sang thành phố Lào Cai của Việt Nam.

Huyện Hà Khẩu bao gồm 2 trung tâm và 4 làng, là các làng trung tâmː Liên Hoa Than (ghềnh Liên Hoa, 莲花滩乡), Dao Sơn (瑶山乡), Lão Phạm Trại (老范寨乡), Hà Khẩu (河口镇), Nam Khê (南溪镇), Kiều Đầu (桥头乡).

Lịch sử

Năm Điều Lộ thứ nhất (679), vua Cao Tông nhà Đường lập ra An Nam đô hộ phủ, đất huyện Hà Khẩu ngày nay thuộc An Nam đô hộ phủ thời đó. Vùng đất huyện Hà Khẩu châu Hồng Hà, một phần Kim Bình châu Hồng Hà và một phần huyện Mã Quan (châu Văn Sơn) ngày nay là là động Thất Quán (七綰洞), thuộc Lâm Tây Nguyên (林西原, Cao nguyên Lâm Tây, ngày nay là tỉnh Lào Cai Việt Nam). Đại Việt địa dư toàn biên của Nguyễn Văn Siêu chép rằngː 'Lâm Tây nguyên ở phía tây Phong Châu, bên cạnh Lâm Tây Nguyên có động Thất Quán của người dân tộc thiểu số mà thủ lĩnh là Lý Do Độc (李猶獨), bộ thuộc có thêm các động như động Đào Hoa (桃花), tất cả đều giúp Trung Quốc canh phòng và thu thuế nơi biên ải với Nam Chiếu. Đường thư chép: Lâm Tây Nguyên trước có binh lính canh phòng cả vào mùa đông. Vào năm Đại Trung thứ tám (854) (thời vua Đường Tuyên Tông), Lý Trác, giữ chức đô hộ An Nam, đã bãi bỏ binh lính biên phòng và giao hết việc phòng biên cho thổ tù Lý Do Độc. Lý Do Độc ở vào thế cô lập không có đủ quân để canh phòng. Nhân đó, viên Thác Đông tiết độ sứ nước Nam Chiếu dụ dỗ mua chuộc ông ta theo về Nam Chiếu. Từ đó, An Nam bắt đầu bị Nam Chiếu xâm lấn. Tân Đường Thư chép rằngː An Nam Đô hộ phủ cai trị quản lĩnh châu Lâm Tây (林西州). Châu này có 2 huyện làː Lâm Tây và Cam Quất (甘橘).' Động Đào Hoa về sau có thể là ải Lê Hoa, tức ải Liên Hoa, nằm trên biên giới Đại Việt và Trung Hoa, nay là hương Liên Hoa Than (Ghềnh Liên Hoa) của huyện Hà Khẩu. Cam Quất có thể là đất thị xã Cam Đường tỉnh Lào Cai Việt Nam ngày nay.

Sách Tân Đường thư cũng chép: 'An Nam Đào Lâm nhân giả, cư Lâm Tây Nguyên, Thất Quán động thủ lĩnh Lý Do Độc chủ chi, tuế tuế thú biên. Lý Trác chi tại An Nam, đã rút bỏ 6000 binh lính phòng biên mùa đông và nói với Lý Do Độc để sử dụng đội thổ binh duy nhất để kiềm chế sự xâm nhập của Nam Chiếu. Vua Nam Chiếu đã kết hôn với Lý Do Độc và đưa toàn bộ động Thất Quán về Nam Chiếu, mà Vương Khoan không thể kiểm soát được. (Vương Khoan làm đô hộ An Nam năm 861). Đại Việt sử ký tiền biên viết: '... Người Đào Lâm, Phong Châu, An Nam ở động Thất Quán thuộc Lâm Tây Nguyên, do thủ lĩnh Lý Do Độc làm chủ, hàng năm vẫn đóng thú biên giới gọi là phòng thủ binh, lại thường giúp Trác nộp thuế. Viên tri châu Phong Châu nói với Trác hãy xin bãi quân đóng thú, chuyên ủy cho Do Độc phòng giữ. Thác tâu xin bãi 6 nghìn người ở phòng thú binh và bảo Do Độc có thể tương đương một đội. Thế là Do Độc thế cô không tự lập được. Quan Thác đông tiết độ của Nam Chiếu viết thư mời Do Độc, rồi đem gả con gái cho con trai Độc, bổ làm Thác đông Thác nha (Thác đông là nói sẽ khai thác biên giới phía đông. Giao Chỉ ở phía đông Nam Chiếu cho nên đặt chức ấy). Từ đó An Nam bắt đầu có mối lo về người Man [Nam Chiếu].' Đất Hà Khẩu ngày nay, thuộc động Thất Quán thời kỳ (854-860) cũng theo về sáp nhập vào Thác Đông tiết độ sứ (拓東節度使) của Nam Chiếu.

Năm 860, Mông Thế Long lên ngôi vua Nam Chiếu sửa quốc hiệu thành Đại Lễ quốc (大禮國), và chia đôi Thác Đông tiết độ. Nửa phía Nam của Thác Đông tiết độ sứ, tiếp giáp An Nam đô hộ phủ của Đại Đường, lập thành Thông Hải đô đốc (通海都督). Đất Hà Khẩu cũng theo Thất Quán động thuộc vào Thông Hải đô đốc, nằm trên vùng biên giới đông nam của Nam Chiếu với An Nam.

Lần thứ hai, đất huyện Hà Khẩu được cho là thuộc lãnh thổ An Nam nhưng là An Nam Quốc, tức Đại Việt của Việt Nam, sớm nhất có thể là từ thời nhà Lý - Vương quốc Đại Lý (khoảng năm 1014-1037) và muộn nhất là thời nhà Minh - Nhà Lê trung hưng (khoảng năm 1644-1660). Đại Việt sử ký toàn thư chép: 'Vào năm Quý Sửu, niên hiệu Thuận Thiên thứ tư (1013), mùa đông, tháng 10 âm lịch, châu Vị Long (渭龍) liên kết với man Nam Chiếu (vương quốc Đại Lý) nổi dậy chống nhà Lý. Vua Lý Thái Tổ tự dẫn quân đi đánh châu này. Thủ lĩnh châu Vị Long là Hà Yến Tuấn (何晏俊) sợ hãi, dẫn các thuộc hạ chạy vào rừng núi… Vào năm Giáp Dần niên hiệu Thuận Thiên thứ năm (1014, tức năm Đại Trung Tường Phủ thứ bảy nhà Tống), mùa xuân, tháng Giêng âm lịch, các tướng nước Đại Lý là Dương Trường Huệ (楊長惠), Đoàn Kính Chí (段敬至) dẫn 200000 quân Đại Lý vào cướp phá lãnh thổ Đại Cồ Việt, lập doanh trại ở bến Kim Hoa (金華步), đặt tên là Ngũ Hoa trại (五花寨). Châu mục châu Bình Lâm (平林) là Hoàng Ân Vinh (黃恩榮) đã báo cáo vụ việc cho nhà Lý. Vua sai Dực Thánh Vương (翊聖王) đưa quân đi đánh quân Đại Lý xâm lược, chặt đầu hàng nghìn người và bắt sống vô số binh lính và ngựa chiến. Vua ban chiếu cho các viên ngoại lang là Phùng Chân (馮真) và Lý Thạc (李碩) sang nước Tống báo tin thắng trận, và đem biếu 100 ngựa thu được của quân Đại Lý. Vua Tống ban chiếu cho nơi sở tại đưa các sứ nước Việt đến cửa khuyết và đón tiếp đầy đủ. Khi đến nơi, vua Tống cho mời đoàn của Phùng Chân vào yết kiến tại cung Sùng Đức, rồi theo thứ bậc ban thưởng mũ, áo, vải lụa… Vào năm Ất Mão, niên hiệu Thuận Thiên thứ sáu (1015), mùa xuân, tháng 2 âm lịch, vua ban chiếu cho Dực Thánh Vương, Vũ Đức Vương (武德王) đi đánh các châu Đô Kim, Vị Long, Thường Tân, Bình Nguyên, bắt được thủ lĩnh Hà Yến Tuấn đem về kinh sư, bêu đầu ở chợ Đông.',

Vào thời kỳ thuộc Minh và sơ kỳ nhà Lê của Đại Việt, huyện Hà Khẩu là một phần của châu/huyện Thủy Vĩ của Việt Nam. Đầu của Thủy Vĩ là ải Lê Hoa (梨花隘), sau này được gọi là ải Liên Hoa (蓮花隘), nay là địa phận của hương Liên Hoa Than (Ghềnh Liên Hoa, ghềnh hoa sen) thuộc huyện Hà Khẩu, châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam Trung Quốc, là cửa ải biên giới giữa Đại Việt (Việt Nam) và Đại Minh (Trung Quốc). Trong thời kỳ chiến tranh Minh–Việt (1407–1414) và khởi nghĩa Lam Sơn, quân Minh do Mộc Thạnh chỉ huy từ Vân Nam thường xuyên tiến vào Việt Nam qua cửa ải này. Tháng 3 năm 1427, Mộc Thạnh cùng tham tướng Từ Hanh và Đàm Trung, đi theo đường Vân Nam, tấn công ải Lê Hoa. Quân của Mộc Thạnh cầm cự với quân của các tướng Phạm Văn Xảo và Trịnh Khả, nhưng đến tháng 9 cùng năm, sau khi nhận được tin Liễu Thăng hy sinh, phải rút quân. Trịnh Khả sắp xếp quân đội một cách tài tình, tung ra đánh phá; đánh bại hơn một vạn quân địch, bắt được hơn 1.000 người và 1.000 con ngựa. Mộc Thạnh chỉ kịp cứu được một người một ngựa. Lịch sử Minh ghi chép: 沐晟軍至水尾, 造船將進, 聞通已議和, 亦引退, 賊乘之, 大敗 (Quân của Mộc Thạnh đến Thủy Vĩ, chuẩn bị tàu thuyền tiến vào, nghe tin đã nghị hòa, rút lui, nhưng bị đối phương lợi dụng, thảm bại) nghĩa là 'Mộc Thạnh đưa quân đến Thủy Vĩ, chuẩn bị tàu thuyền tiến vào, nghe tin đã nghị hòa, cũng rút lui. Kẻ thù tận dụng cơ hội, gây ra trận thất bại lớn'.

Địa danh Lãnh Thủy Câu (suối nước lạnh, 冷水沟, Lengshuigou) là nguồn của dòng suối chảy vào sông Hồng, thuộc xã Mạn Chương, trấn Hà Khẩu, nằm đối diện phía bắc đền Thượng Lào Cai (châu Thủy Vĩ xưa (水尾)), có thể là nơi diễn ra trận Lãnh Câu (冷溝) kết thúc thắng lợi của cuộc khởi nghĩa Lam Sơn, được Nguyễn Trãi ghi trong Bình Ngô đại cáo: 'Suối Lãnh Câu, máu chảy thành sông, nước sông khóc than'.

Các nhóm dân tộc

Theo số liệu năm 1994, các nhóm dân tộc ở Hà Khẩu bao gồm:

• Người Dao
• Người Tráng
• Người Miêu
• Người Lô Lô
• Người Thái
• Người Bố Y
• Người Hán
• Người Việt

Do gần biên giới Việt Nam, hầu hết các doanh nghiệp tại Hà Khẩu đều có nhân viên người Việt hoặc người Trung biết tiếng Việt cơ bản. Tuy nhiên, một số cửa hàng chỉ có nhân viên người Trung Quốc phục vụ và không sử dụng tiếng Anh.

Giao thông

Có dịch vụ xe buýt đến tất cả các điểm trong tỉnh Vân Nam, bao gồm cả các chuyến xe qua đêm từ Côn Minh. Nhiều điểm có thể đến được thông qua trung chuyển tại Mông Tự.

Xa lộ

Có một con đường cao tốc nối từ Xinjie, một thị trấn thuộc huyện Hà Khẩu, đến tỉnh Lào Cai ở miền Bắc Việt Nam. Đường này được khánh thành vào tháng 2 năm 2008, đánh dấu việc hoàn thành con đường cao tốc đầu tiên nối Vân Nam với một quốc gia láng giềng trong Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN).

Đường cao tốc Xinhe có độ dài 56,3 km, tổng mức đầu tư 3,58 tỷ nhân dân tệ, là một trong các dự án cơ sở hạ tầng nhằm tăng cường kết nối giữa Vân Nam và ASEAN, tạo điều kiện thuận lợi cho việc vận chuyển người và hàng hóa giữa hai khu vực. Dự kiến trong những năm tới sẽ có sự gia tăng đáng kể về du lịch và thương mại.

Đường sắt

Tuyến đường sắt Hải Phòng - Vân Nam, khổ hẹp, nối Côn Minh với thành phố cảng Hải Phòng, được thực dân Pháp mở cửa từ năm 1910, đi qua biên giới Trung Quốc-Việt Nam tại Hà Khẩu.

Vào tháng 12 năm 2014, phần cuối cùng của tuyến đường sắt Côn Minh - Hà Khẩu tiêu chuẩn mới (Mông Tự - Hà Khẩu) đã hoàn thành. Đường sắt kết thúc tại ga đường sắt mới Bắc Hà Khẩu, được kết nối bằng đường ray hẹp đến đường sắt cũ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc di chuyển hàng hóa giữa Trung Quốc và Việt Nam.

Kinh tế

Mặc dù chỉ là một thị trấn nhỏ ven biên giới, Hà Khẩu lại rất sầm uất với nhiều trung tâm thương mại, cửa hàng lớn và các khu ẩm thực, bao gồm nhà hàng phục vụ các món ăn Trung Hoa như bánh bao, sủi cảo, xá xíu, trà sữa. Trung tâm thương mại Bằng Hữu là điểm mua sắm lớn nhất tại Hà Khẩu. Nơi đây chủ yếu bán quần áo, trang sức và đồ điện tử.

Khu công nghiệp

Được thành lập lần đầu vào năm 1992, Khu hợp tác kinh tế biên giới Hà Khẩu là một trong những khu vực biên giới được Hội đồng Nhà nước Trung Quốc phê duyệt nhằm thúc đẩy thương mại giữa Trung Quốc và Việt Nam. Diện tích quy hoạch của khu vực này là 4,02 km2. Khu vực này đã thực hiện nhiều chính sách nhằm hỗ trợ các nhà đầu tư từ Trung Quốc trong các lĩnh vực khác nhau như đầu tư, thương mại, tài chính, thuế, nhập cư, vv.

Du lịch

Hà Khẩu đang trở thành điểm đến mới hấp dẫn cho du khách Việt Nam muốn thăm quan Trung Quốc trong ngày với chi phí phải chăng, nhờ sổ thông hành và không cần xin thị thực thông thường. Tiền Việt Nam được chấp nhận tại Hà Khẩu. Sổ thông hành có thời hạn một tháng, cho phép tự do di chuyển trong bán kính 100 km của huyện Hà Khẩu. Du khách cần rời khỏi trước 23h (giờ Trung Quốc), tương đương 22h (giờ Việt Nam). Nếu ở lại qua đêm, phải xin vé ngủ tại khu thương mại tự do thí điểm tỉnh Vân Nam.

Một điểm thu hút nổi bật tại Hà Khẩu là công viên Sơn Lâm, một công viên nhân tạo thiết kế theo phong cách vườn Trung Hoa, cách cửa khẩu khoảng 7 km.