Hà Thị Cầu

Hà Thị Cầu (1928 – 2013) là một nghệ nhân hát xẩm. Bà được coi là nghệ nhân hát xẩm cuối cùng của thế kỷ XX và được biết đến với danh hiệu 'báu vật nhân văn sống'.

Tiểu sử

Bà tên thật Hà Thị Năm (Cầu là cách gọi theo tên con trai cả ở vùng Yên Mô, Ninh Bình). Theo một số nguồn, bà sinh năm 1917, nhưng theo chị Mận, con gái của bà, bà sinh năm 1928 tại huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định trong một gia đình hát xẩm kéo dài ba đời. Cha bà là một nghệ nhân hát xẩm bị khiếm thị. Năm bảy tuổi, cha bà qua đời và bà cùng mẹ rời Nam Định để định cư tại thôn Quảng Phúc, xã Yên Phong, huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình.

Khi khoảng tám tuổi, bà đã bê theo một chiếc thau đồng đi khắp các chợ quê để hát xẩm kiếm sống. Định cư tại Yên Mô, Ninh Bình, hai mẹ con bà được sự nương náu và học hát tại nhà của ông trùm xẩm Chánh Trương Mậu, người hiện là trưởng sáu gánh hát ở Ninh Bình. Năm mười sáu tuổi, bà trở thành vợ thứ mười tám của ông trùm xẩm Nguyễn Văn Mậu (biệt danh Chánh Trương Mậu). Ông Mậu lúc đó 49 tuổi và sống cùng 17 người phụ nữ, trong đó có tám bà chính thức. Ông qua đời khi bà 33 tuổi, để lại cho bà bảy người con; sau đó, bốn người con qua đời lần lượt vì bệnh đậu mùa. Con rể bà làm nghề đánh cá, còn con gái buôn bán rong tại các chợ Bút, chợ Ninh và chợ Nam Dân ở Ninh Bình.

Vợ chồng bà sở hữu mảnh đất từ trước năm 1945. Sau năm 1954, khi quay về định cư, họ chỉ có hai cái niêu: một dùng để rang và một dùng để nấu. Từ khi còn nhỏ, bà đã hát xẩm nhưng do không biết làm nghề gì khác nên cuộc sống của họ rất nghèo khổ. Vì hoàn cảnh nghèo khó, bà đã mất một đứa con sơ sinh và buộc phải đem con còn lại cho người nuôi. Gần đây, mẹ con bà mới đoàn tụ.

Vào cuối những năm 1980, gia đình bà được Chính phủ Việt Nam cấp đất ruộng. Năm 1992, họ xây dựng một căn nhà nhưng không có công trình phụ.

Bà qua đời vào ngày 3 tháng 3 năm 2013 tại nhà riêng ở xã Yên Phong, Yên Mô, Ninh Bình, không lâu sau khi kỷ niệm sinh nhật lần thứ 85 của bà.

Sự nghiệp

Năm 1977, sau khi Việt Nam thống nhất, bà viết bài Theo Đảng trọn đời. Sau đó, bà tham gia nhiều hội diễn văn nghệ quần chúng trên toàn quốc và nhận được nhiều huy chương và giải thưởng đặc biệt. Từ năm 1981 đến 1982, bà được Nhạc viện Hà Nội mời tham gia tổ chức chương trình nghệ thuật chào mừng Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ V.

Bà đã được vinh danh bằng bằng khen của Đài Tiếng nói Việt Nam vào năm 1998 và giành giải thưởng đặc biệt 'Nghệ nhân hát chèo tỉnh Ninh Bình' tại Liên hoan Trích đoạn tuồng chèo quốc gia.

Bước sang tuổi 80, bà đã kết thúc sự nghiệp hát rong của mình. Hoàn cảnh khó khăn của gia đình bà đã được đề cập rộng rãi trên các phương tiện truyền thông và nhận được sự ủng hộ nồng nhiệt từ nhiều người hảo tâm.

Năm 2003, bà Hà Thị Năm đã được Nhà nước Việt Nam tôn vinh với danh hiệu Nghệ sĩ ưu tú lĩnh vực hát xẩm.

Những giai điệu xẩm cùng với giọng hát của bà là những di sản quý giá còn lại của nghệ thuật xẩm. Bà đã được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam trao tặng danh hiệu Nghệ nhân dân gian vào ngày 25 tháng 12 năm 2004.

Vào năm 2008, Nghệ nhân Hà Thị Cầu đã nhận được Giải thưởng Đào Tấn vì những đóng góp quan trọng trong việc bảo tồn nghệ thuật dân tộc quý giá.

Dù đã nhận được nhiều giải thưởng và danh hiệu, cuộc đời của bà vẫn luôn gắn liền với nghèo khó. Đến cuối đời, bà vẫn chưa một ngày nào thoát khỏi cảnh khốn khổ, gia đình bà thuộc diện nghèo nhất xã Yên Phong.

Tính cách

Nghệ nhân Hà Thị Cầu, mặc dù không biết chữ, nhưng lại có rất nhiều câu tục ngữ. Ví dụ, khi được hỏi về tiền bạc, bà nói ngay: 'Đồng tiền Bảo Đại làm hại ăn mày'; hoặc khi bà uống thuốc, bà lại bảo: 'Thuốc nam chữa bệnh thuốc bắc lấy tiền'. Có một câu mà bà Cầu thường nhắc lại: 'Vất vả với số, chông chênh với giờ-ời'.

Đánh giá

Tôn vinh

Giải thưởng

Bà được nhà nước Việt Nam trao tặng danh hiệu 'Nghệ sĩ Ưu tú' trong đợt xét duyệt năm 2003. Bà cũng được Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam vinh danh là 'Nghệ nhân Dân gian' vào ngày 25 tháng 12 năm 2004. Năm 2008, Nghệ nhân Hà Thị Cầu nhận giải thưởng 'Đào Tấn', vinh dự cho những đóng góp trong bảo tồn nghệ thuật dân tộc quý giá. Năm 1998, bà được bằng khen từ Đài Tiếng nói Việt Nam và giải thưởng đặc biệt 'Nghệ nhân hát chèo tỉnh Ninh Bình' trong Liên hoan Trích đoạn tuồng chèo trên toàn quốc.

Bộ phim 'Xẩm đỏ'

'Xẩm đỏ' là tên của bộ phim mới nhất về nghệ nhân Hà Thị Cầu, người được coi là 'báu vật nhân văn sống' của nghệ thuật hát xẩm. Đạo diễn Lương Đình Dũng đã tái hiện một phần trong cuộc đời khổ cực của bà Cầu qua những ca khúc xẩm. Sau 2 năm quay phim, với 1.200 phút hình ảnh, tác giả đã chọn lọc 35 phút tốt nhất để tạo nên bộ phim 'Xẩm đỏ'. Phim tài liệu này do Trung tâm UNESCO Điện ảnh phát triển phối hợp với hãng truyền thông Tứ Vân sản xuất và ra mắt công chúng vào ngày 18 tháng 08 năm 2011.

Đề cử hát xẩm là di sản thế giới

Ngày 26 tháng 11 năm 2011, Nhà hát Chèo Ninh Bình tổ chức lễ khai trương công trình khôi phục, bảo tồn và phát triển nghệ thuật hát xẩm. Mục tiêu của dự án là sưu tầm, biên soạn, truyền dạy và phổ biến các bài hát xẩm theo các điệu cổ truyền, cũng như dàn dựng chương trình biểu diễn hát xẩm, nhằm bảo tồn và phát triển nghệ thuật này. Các nghệ sĩ đã thu thập các điệu hát và bài xẩm cổ truyền, biên soạn chương trình và trực tiếp dạy hát xẩm cho các diễn viên, nhạc công tại Nhà hát Chèo Ninh Bình cũng như các diễn viên dân quân tại xã Yên Phong (Yên Mô), quê hương của nghệ nhân Hà Thị Cầu. Kế hoạch của dự án là vào tháng 12 năm 2011 sẽ báo cáo phần khung với lãnh đạo tỉnh Ninh Bình. Các hoạt động của dự án cũng đồng thời là bước đệm để đề xuất UNESCO công nhận hát xẩm là 'Di sản văn hóa phi vật thể của thế giới'.

Đĩa nhạc

- VCD 'Giai điệu 4 mùa' - CD 'Xẩm chợ - Hồ Gươm Audio' được phát hành. - CD 'Hát xẩm - Viện âm nhạc'

Hát xẩm

Chú thích

Liên kết ngoài

- Giọng hát Hà Thị Cầu - Di sản quý giá của nghệ thuật Xẩm, Báo Thanh tra, Cập nhật lúc: 07:58 24/01/2012 - Công nhận thêm 3 nghệ nhân dân gian - Nghệ nhân Hà Thị Cầu nhận Giải thưởng Đào Tấn Lưu trữ 2008-02-01 tại Wayback Machine - Hà Thị Cầu trên trang của Bộ Văn hoá Thông tin - Hà Thị Cầu - cuộc đời vất vả như dặm đường hát xẩm - Cuộc đời lay lắt của một nghệ nhân hát xẩm - Truân chuyên một kiếp hát Xẩm