Hệ thần kinh

Hệ thần kinh (Tiếng Anh: nervous system) là hệ cơ quan phân hóa cao nhất trong cơ thể người cũng như hầu hết các loài động vật, có chức năng điều khiển các hoạt động, hành vi, cũng như tiếp nhận, xử lý và phản ứng với các thông tin. Hệ thần kinh thường ở dưới dạng ống và mạng lưới đi khắp cơ thể, được cấu tạo bởi một loại mô chuyên biệt là mô thần kinh, gồm các tế bào thần kinh — nơ-ron và các tế bào thần kinh đệm (thần kinh giao). Cũng chính các nơ-ron đã tạo ra hai thành phần cơ bản của não, tủy sống và hạch thần kinh là chất xám và chất trắng. Về mặt cấu tạo, hệ thần kinh được chia ra làm 2 bộ phận là bộ phận trung ương (não, tủy sống) và bộ phận ngoại biên (các dây thần kinh, hạch thần kinh), trong đó bộ phận trung ương giữ vai trò chủ đạo. Về chức năng, hệ thần kinh được chia thành hệ thần kinh vận động (điều khiển cơ, xương) và hệ thần kinh sinh dưỡng (hệ thần kinh thực vật). Hệ thần kinh sinh dưỡng lại gồm 2 phân hệ là phân hệ giao cảm và phân hệ đối giao cảm. Hoạt động thần kinh cấp cao ở người hình thành nên nhiều các phản xạ được tập quen (PXĐTQ) rất phức tạp mà không sinh vật nào có được. Vì vậy, việc 'vệ sinh' hệ thần kinh có cơ sở khoa học là cần thiết để hệ thần kinh luôn đạt chất lượng hoạt động cao.

Sơ lược về hệ thần kinh

Nơ-ron, đơn vị cấu tạo của hệ thần kinh

Mỗi nơ-ron gồm một thân chứa nhân, hình sao nhiều cạnh hoặc bầu dục và các sợi. Từ thân phát đi nhiều tua (sợi) ngắn phân nhánh như cành cây gọi là sợi nhánh và một tua dài, mảnh gọi là sợi trục. Dọc sợi trục có thể có những tế bào Schwann bao bọc tạo nên bao mi-ê-lin. Sợi trục nối giữa trung ương thần kinh với các cơ quan, chúng đi chung với nhau thành từng bó gọi là dây thần kinh. Khoảng cách giữa các bao này có những đoạn ngắn gọi là eo răng-vi-ê, còn diện tích tiếp xúc giữa những nhánh nhỏ phân từ tận cùng sợi trục của nơ-ron này với sợi nhánh của nơ-ron khác hoặc cơ quan thụ cảm gọi là xi-náp. Nơ-ron có nhiều hình dạng: nơ-ron đa cực có thân nhiều sợi nhánh, nơ-ron lưỡng cực với một sợi nhánh và một sợi trục đối diện nhau; và nơ-ron đơn cực chỉ có một tua do sợi nhánh và sợi trục hợp lại mà thành. Chức năng cơ bản của nơ-ron là cảm ứng và dẫn truyền xung thần kinh dưới dạng các tín hiệu hóa học. Từ đó nơ-ron chia làm ba loại:

Nơ-ron hướng tâm (nơ-ron cảm giác) có thân nằm ngoài trung ương thần kinh dẫn xung thần kinh về trung ương thần kinh.

Nơ-ron trung gian (nơ-ron liên lạc) nằm trong trung ương thần kinh, gồm những sợi hướng tâm và li tâm, làm nhiệm vụ liên lạc.

Nơ-ron li tâm (nơ-ron vận động) có thân nằm trong trung ương thần kinh (hoặc ở hạch thần kinh sinh dưỡng), dẫn các xung li tâm từ bộ não và tủy sống đến các cơ quan phản ứng để gây ra sự vận động hoặc bài tiết.

Tổ chức trung ương bao gồm: não nằm trong hộp sọ, gồm có đại não (có rãnh chia thành hai bán cầu đại não), gian não, tiểu não và trụ não; tủy sống nằm trong ống xương sống. Bên ngoài tủy sống và não có một lớp bọc chung được gọi là màng não - tủy. Màng não - tủy gồm ba lớp: màng cứng, màng nhện và màng mềm. Màng cứng là một lớp dày và dai, nằm ở ngoài cùng, có nhiệm vụ bảo vệ não, tủy sống; ở não, màng cứng tiếp xúc gần với khối xương sọ, còn ở tủy sống, nó cách ống xương sống bằng một lớp mỡ mỏng. Màng nhện là một lớp liên kết nằm ở bên trong màng cứng, gần với màng dinh dưỡng. Màng này chứa những khoang chứa dịch trong suốt gọi là dịch não - tủy; nhờ dịch này, não và tủy sống được bảo vệ khỏi những chấn thương mạnh gây hại. Trong màng, màng mềm cũng là một lớp liên kết nhưng rất mỏng, có nhiều mạch máu bên trong để nuôi mô thần kinh.

Trong bộ não và tủy sống, người ta phân biệt hai thành phần cấu tạo chung là: chất xám và chất trắng.

• Chất xám được hình thành từ thân và các nhánh nơ-ron có màu nâu xám đặc trưng. Ở bộ não, chất xám tạo thành lớp vỏ bên ngoài, còn ở tủy sống, nó tạo thành một dải liên tục bên trong, hoặc thành từng vùng rải rác (nhân não) trong trụ não, đều là những trung khu thần kinh quan trọng.
• Chất trắng được hình thành từ các sợi trục của nơ-ron có bao mi-ê-lin, tạo thành những đường thần kinh nối các vùng của vỏ não với nhau và với các trung khu thần kinh ở các phần khác của bộ não và tủy sống. Những sợi trục này đi từ trong chất trắng ra khỏi bộ phận trung ương, tạo thành 43 dây thần kinh não - tủy.

• Các dây thần kinh não - tủy: bao gồm 12 đôi dây thần kinh não, bắt nguồn từ trụ não và lan rộng đến các cơ quan khắp mặt, cổ (riêng dây thần kinh X còn được gọi là dây phế vị phân nhánh đến các cơ quan trong khoang ngực, bụng); và 31 đôi dây thần kinh tủy bắt nguồn từ tủy sống phân bố đến các cơ quan trên thân, cổ và các chi.
• Các hạch thần kinh là các khối nơ-ron nằm ngoài phần trung ương của hệ thần kinh. Tất cả các hạch thần kinh đều thuộc phần ngoại biên của hệ thần kinh sinh dưỡng. Chúng có thể nằm ở xa hoặc ngay gần một số cơ quan. Trong số các hạch này có hai chuỗi hạch ở hai bên cột sống và một hạch lớn ở khoang bụng (gọi là hạch mặt trời).

Não bộ và tủy sống

Khối não.

Thân não bao gồm chất trắng (ngoài) và chất xám (bên trong). Chất trắng là các đường liên lạc dọc, nối tủy sống với các phần trên của não và bao quanh chất xám. Chất xám ở thân não tập trung thành các nhân xám. Đây là các khu thần kinh, nơi xuất phát các dây thần kinh não. Chất trắng chịu trách nhiệm truyền tín hiệu, nhân xám điều khiển các chức năng của các cơ quan nội tạng, đặc biệt là hoạt động của tuần hoàn, hô hấp và tiêu hóa. Có 12 đôi dây thần kinh não, bao gồm ba loại: dây cảm giác, dây vận động và dây pha.

Kết nối bên ngoài

1. Sách Sinh học 8, Nhà xuất bản Giáo dục, Nguyễn Quang Vinh - Tổng Chủ biên kiêm Chủ biên
2. Sổ tay kiến thức Sinh học Trung học Cơ sở, Nhà xuất bản Giáo dục, Nguyễn Quang Vinh - Chủ biên
3. Sách Sinh học Cơ bản và Nâng cao lớp 8, Nhà xuất bản Giáo dục, Lê Đình Trung — Trịnh Đức Anh

• Hệ thần kinh trên Từ điển bách khoa Việt Nam
• Hệ thần kinh (giải phẫu) trên Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Hệ thần kinh của con người (giải phẫu) trên Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)