Buzz
I - Tìm hiểu tổng quan
1. Tác giả
Làng Đại Hoàng nằm trong vùng đồng bằng sông Hồng, dân làng vốn nghèo khổ và phải chịu đựng sự áp bức của kẻ thù, cùng với khốn khó của cuộc sống hàng ngày. Nam Cao, một trong những người hiếm hoi trong làng được đi học và rèn luyện. Cuộc sống của ông cũng không êm đềm. Trước năm 1943, Nam Cao trải qua những ngày tháng của một người trí thức nghèo khổ, từ việc làm giáo viên dạy tại nhà, đến việc làm nhà văn lãng mạn bằng bút chì. Những trải nghiệm khó khăn và thất bại hàng ngày đã trở thành nguồn cảm hứng quan trọng cho Nam Cao để sáng tác những tác phẩm thực tế và nhân đạo sâu sắc. Từ năm 1943, Nam Cao tham gia nhóm văn hóa cứu quốc do Đảng Cộng sản Việt Nam tổ chức và điều hành. Từ đó, ông đã tích cực tham gia vào cuộc cách mạng. Với niềm đam mê và tài năng của một nhà văn đích thực, luôn chịu trách nhiệm với cây bút của mình, Nam Cao đã để lại những tác phẩm đáng giá cho văn học Việt Nam.
2. Trước Cách mạng, việc sáng tác của Nam Cao tập trung vào việc khám phá cuộc sống của người nông dân và trí thức tiểu tư sản nghèo. Trong đó, nhà văn tập trung vào việc thể hiện tấn bi kịch tinh thần của con người. Với lối viết lạnh lùng và sắc bén, Nam Cao đã đi sâu vào tận đáy lòng để cảm thông với nỗi đau ẩn chứa trong tâm hồn của những số phận nhỏ bé trong xã hội xưa, đồng thời khẳng định những giá trị cao quý và lên án những thế lực phá hoại những phẩm chất tốt đẹp trong con người. Chí Phèo là một tác phẩm xuất sắc, thực hiện mục đích nghệ thuật rất nhân bản ấy.
3. Nhân vật Chí Phèo là biểu tượng của tấn bi kịch tinh thần lớn nhất của con người, đó là bi kịch của sự mất đi lòng tin. Những thế lực tàn bạo đã lấy đi từ người nông dân chất phác hiền lành những ước mơ và hy vọng về một cuộc sống tốt đẹp, biến họ thành những kẻ cô độc. Và khi họ tỉnh lại, họ buộc phải kết thúc cuộc sống của mình khi nhận ra rằng không còn con đường trở về với cuộc sống tốt đẹp. Giá trị thực tế và nhân đạo của tác phẩm đều tập trung vào nhân vật Chí Phèo. Tác phẩm phản ánh sự đối đầu giữa hai mâu thuẫn gay gắt và đặc trưng nhất trong xã hội nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám: mâu thuẫn giữa các tầng lớp thống trị và mâu thuẫn giữa bọn cường hào độc ác với người nông dân. Các nhân vật trong truyện đều đạt đến trình độ điển hình.
4. Đọc diễn cảm. Chú ý vào lời kể và giọng điệu trong đối thoại để thể hiện đặc điểm riêng của từng nhân vật.
II - Kiến thức cơ bản
Nam Cao được biết đến như một trong những nhà văn vĩ đại nhất trong văn học Việt Nam, nhiều tác phẩm của ông được xem là kiệt tác. Trong lĩnh vực viết về cuộc sống của người nông dân trước Cách mạng tháng Tám, truyện ngắn Chí Phèo vẫn được coi là một thành công xuất sắc.
So với một số tác phẩm khác của Nam Cao, truyện ngắn Chí Phèo có phạm vi phản ánh khá rộng và đặc biệt là có tính tổng quát về xã hội cao. Có thể nói, làng Vũ Đại trong tác phẩm là một bức tranh sống động, thu nhỏ của nền nông thôn Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Chí Phèo đi sâu vào miêu tả, phân tích các mối quan hệ xã hội trong làng quê dưới thời kỳ cũ. Đó là những mâu thuẫn đầy gay gắt và phức tạp. Trước hết, đó là những mâu thuẫn thường xuyên tồn tại trong bên trong giai cấp thống trị, như một 'đàn cá tranh mồi', làng Vũ Đại tồn tại ở thế 'quần ngư tranh thực'. 'Mồi thì thơm, nhưng lại có nhiều bè bạn, mỗi bè bạn đều muốn ăn'. Do đó, một mặt họ liên kết với nhau để bóc lột nông dân, mặt khác họ luôn chờ đợi cơ hội trừng trị nhau, mong muốn họ sụp đổ để tự mình vươn lên. Chí Phèo đặc biệt liên quan đến số phận của những người nông dân nghèo như Binh Chức, Chí Phèo... Điều này cũng liên quan đến mâu thuẫn đối kháng sâu sắc giữa người nông dân và địa chủ. Nam Cao cũng tập trung vào việc phản ánh mâu thuẫn đối kháng giữa các giai cấp, như nhiều nhà văn hiện thực khác như Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan...
Trong truyện ngắn Chí Phèo, thông qua nhân vật Bá Kiến, toàn bộ bản chất tàn nhẫn của giai cấp thống trị đã được phơi bày. Bá Kiến là biểu tượng của các địa chủ cường hào, ác bá ở các làng xã Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám. Nam Cao đã mô tả sống động bản tính độc ác của một kẻ địa chủ giàu có trong việc thống trị. Bá Kiến với lối nói 'thiện ác' đặc trưng, với nụ cười nhạo báng, luôn làm cho người yếu đuối phải sợ. Đặc biệt là trong những cuộc nói chuyện của Bá Kiến, nhà văn cho nhân vật phơi bày những âm mưu, những thủ đoạn tinh vi trong việc đàn áp và thống trị dân chúng. Hắn biết rằng 'người khôn ngoan nên bóp nhẹ, đừng nên bóp quá chặt. Hãy làm cho họ cảm kích, nhưng sau đó hãy rút lại để họ biết ơn. Hãy đòi nhiều nhưng đem lại ít như một ân hận'. Hắn cũng nhận ra rằng 'việc giết chết những kẻ mất hồn không khó, nhưng việc làm được điều đó chỉ để lại xác xơ và tạo ra cơ hội cho các phe phản đối quay lại'. Nếu bóc lột quá đà, đó là điều ngu ngốc, vì 'mười người bị trục xuất khỏi làng sẽ trở về với niềm thống khổ và giọt mồ hôi máu lúc chảy ra'... Đó là những mưu mẹo, kinh nghiệm của một kẻ thâm hiểm. Bá Kiến áp dụng phương châm 'không bắt buộc nếu không cần thiết'. Hắn biết cách thay đổi để phù hợp với từng tình huống, hắn giăng bẫy để mê hoặc những kẻ không cảnh giác, hắn sử dụng quyền lực để ràng buộc những kẻ ngây thơ, hắn thu phục những kẻ khôn ngoan để làm tay sai trung thành... Cách hành xử của Bá Kiến với Chí Phèo minh chứng rõ nét bản chất tàn ác của hắn. Nam Cao không chi tiết miêu tả cuộc sống bê bối của hắn mà tập trung vào mối quan hệ với nông dân, do đó Bá Kiến có sự khác biệt so với nhiều hình tượng về giai cấp thống trị trong văn học hiện thực phê phán thời đó. Với tính cách tàn ác và thâm hiểm đó, những kẻ như Bá Kiến đã biến những nông dân chất phác hiền lành thành những kẻ côn đồ, đã lấy đi phần Người quý giá của họ và đẩy họ vào bước đường cùng không lối thoát.
Giá trị lớn nhất của truyện ngắn Chí Phèo là khám phá sâu sắc bi kịch của người nông dân trước Cách mạng tháng Tám. Trong tác phẩm này, tác giả tập trung vào việc thể hiện hình ảnh đặc biệt của nhân vật trung tâm Chí Phèo. Chí Phèo có thể coi là biểu tượng của những giá trị nhân đạo sâu sắc nhất trong tác phẩm. Đầu tiên, Chí Phèo là kết quả tự nhiên của xã hội làng quê Việt Nam trước Cách mạng, nơi có 'cụ tiên chỉ' như bá Kiến. Đó là hình ảnh của người lao động lương thiện, bị bóc lột đến cùng cực nhưng vẫn chống lại xã hội bằng cách trở thành một kẻ lưu manh. Bá Kiến và nhà tù thực dân đã biến đổi Chí Phèo - một người lao động hiền lành và chăm chỉ - thành một con quỷ. Tâm trạng cô đơn và bất hạnh của Chí kéo dài suốt cuộc đời, khiến anh trở thành kẻ bị loại trừ trong xã hội tàn nhẫn. Khi gặp thị Nở, Chí Phèo tỉnh táo để nhớ lại ước mơ về một cuộc sống bình dị, nhưng sự từ chối của thị Nở đã đẩy anh vào tuyệt vọng. Phản ứng của thị Nở đối với Chí Phèo đã làm tăng thêm nỗi cô đơn và tuyệt vọng của anh. Nhà văn đã thành công trong việc diễn đạt nỗi đau và tuyệt vọng của Chí Phèo, tạo ra một tác phẩm văn học đầy xúc động và cảm động.
Nhà văn đã đưa ra một cái nhìn sâu sắc và đầy cảm xúc về nỗi đau của con người thông qua việc miêu tả nhân vật Chí Phèo. Một lần uống rượu đặc biệt trong cuộc đời Chí đã khiến anh tỉnh táo và nhớ lại những hạnh phúc và niềm đau. Hương vị của rượu như hương vị của tình yêu và hạnh phúc, nhưng đồng thời cũng chứa đựng sự thật đắng chát. Chí cảm thấy tiếc nuối về hạnh phúc đã mất và nhận ra rằng, dù nhỏ nhặt đến đâu, hạnh phúc vẫn không bao giờ đến với anh vì sự phỉnh nhục của xã hội. Anh hiểu rằng lời nói của thị Nở chứa đựng sự thật đắng: 'Đàn ông đã chết hết chưa mà lại đi lấy một kẻ không cha? Ai lại cưới một kẻ chỉ biết ăn nhờ ở nợ'.
Trong cơn đau đớn và tuyệt vọng đó, Chí đã định đến nhà thị Nở nhưng lại đến nhà bá Kiến. Mặc dù không say rượu, Chí vẫn tỉnh táo và nhận ra kẻ đã cướp đi tất cả của mình. Câu hỏi “Ai cho tao lương thiện?” là dấu hiệu của quá trình suy nghĩ chín chắn và lời tố cáo quyết liệt đối với xã hội bất công. Việc giết bá Kiến và tự vẫn của Chí chứng tỏ anh đã hoàn toàn tỉnh táo. Điều này là một phản ánh rõ ràng về sự tàn bạo của quyền lực và sự mất mát của bản chất nhân đạo.
Cái chết của Chí Phèo trước cánh cửa khoá kín của nhà bá Kiến là điểm cao trọng của bi kịch cuộc đời người nông dân. Khát khao hạnh phúc bên thị Nở và ước mơ có một gia đình đã cho thấy bản chất lương thiện của Chí. Nhà văn khẳng định rằng, dù bị bóc lột và biến đổi, người nông dân vẫn giữ được lương thiện. Hạnh phúc là khát khao của mọi người, bất kể tầng lớp nào, và không thể bị hủy hoại bởi sự thống trị độc ác.
Nhà văn Nam Cao phản ánh thực tế xã hội và đòi quyền sống cho con người thông qua tác phẩm của mình. Qua Chí Phèo, ông nêu lên số phận bi kịch của người lương thiện bị bóc lột. Tuy Chí tự vẫn, nhưng bi kịch của anh vẫn tiếp tục qua thời gian. Sự bất công và áp bức xã hội sẽ tạo ra những con người như Chí Phèo, đẩy họ vào con đường tội lỗi.
Với giọng văn sắc lạnh nhưng tràn đầy tình yêu thương, nhà văn Nam Cao đã phản ánh chân thực cuộc sống nông thôn Việt Nam. Ông không bi quan mà luôn tin vào bản chất tốt đẹp của con người.
Tác phẩm của Nam Cao không chỉ phản ánh sự đau khổ vật lộn với đói nghèo, mà còn sâu sắc đi vào tâm hồn con người. Đây là bi kịch của nhân loại, khi bị bóc lột và mất đi lương thiện. Nhà văn khẳng định giá trị nhân đạo và hiện thực trong mỗi trang văn của mình.
III -
1. Đến giờ này, tôi vẫn cảm thấy như thấy Nam Cao vẫn đang ngồi im lặng trên một chiếc chiếu cũ, suy tư về những ý nghĩa sâu xa. Xung quanh, có sách vở, điếu thuốc, và bản thảo đã hoàn thành sẵn sàng đưa ra nhà xuất bản, cùng với bản thảo đang viết dở. Người mà Nam Cao đang nói chuyện không phải là người hàng xóm, mà là Chí Phèo. Chí Phèo tỉnh táo và ngồi bên mép chiếu, cầm súng trong tay, đầy tỉnh táo.
Như Nam Cao đã viết, khi tỉnh rượu, Chí Phèo lại trở nên như trẻ con, đáng yêu đến không thể tin nổi. Bên dưới chiếc quần rách, hắn đang mang một đôi giày trận mới và một khẩu súng. Điều này chứng tỏ rằng, dù là nhân vật trong tác phẩm của Nam Cao, Chí Phèo vẫn tiếp tục sống và phát triển.
Chí Phèo nhìn Nam Cao với ánh mắt đầy ngây thơ và sự kinh ngạc. Nam Cao biết rằng Chí Phèo đã say, nhưng anh vẫn ngồi đó, nghĩ về cuộc đời của mình và của Chí Phèo. Dù biết rằng mình đã tạo ra một nhân vật nguy hiểm, nhưng Nam Cao không thể trách mình hoặc trách Chí Phèo.
Mặc dù cuộc đời của Chí Phèo kết thúc trong oan uổng, nhưng Nam Cao không thể làm gì khác ngoài việc ngồi đó, tự đặt câu hỏi về bản thân và về Chí Phèo. Bởi vì, dù chỉ là một nhân vật trong tác phẩm, Chí Phèo vẫn tồn tại với tất cả sự thật và đời sống của riêng mình.
Hãy để Chí Phèo ngồi đó, ngắm mình với vẻ mặt ngây thơ, trong khi Nam Cao tiếp tục viết. Ông viết về chuyến đi trở về làng, sự thâm nhập vào lãnh địa của kẻ địch. Ông muốn cả nước biết về âm mưu giành lấy dân của kẻ thù, những kẻ Việt Nam bị biến thành bia đỡ đạn và bị tha hoá, mù quáng, sử dụng súng để giết dân Việt Nam. Bằng ngòi bút nồng nhiệt, ông kêu gọi đơn vị quân đội và du kích dũng cảm, quyết liệt, đang chiến đấu với kẻ thù, bảo vệ từng người dân, từng mái nhà, từng miếng đất.
Các dòng chữ của ông như tiếng kêu cứu của làng quê Đại Hoàng. Những ngôi làng và cánh đồng rung lên trong tiếng xe tăng và khói lửa.
Sau khi viết xong một trang, Nam Cao nhìn lên và thấy Chí Phèo đang cất súng vào nách, chuẩn bị rời đi. Hắn đẩy ông ngã lăn, không nói một lời, và bước ra ngoài cánh đồng. Hắn mang súng và đi trên đôi giày trận mới, bước chân vẫn lạ lẫm trên mảnh đất mới cày.
Từ nơi Nam Cao ngồi, làng Vũ Đại như một dải màu xanh dài. Một tấm chăn khói và lửa bao trùm lên trên làng. Đó chính là làng Đại Hoàng của Nam Cao. 'Vũ Đại' liên quan đến 'Chí Phèo' chỉ là một làng được Nam Cao sáng tạo. Chí Phèo đi vào làng, tỏ ra tự tin và nguy hiểm hơn rất nhiều, quyết tâm trả thù cho làng Vũ Đại.
Làng Vũ Đại đang bị cháy. Chí Phèo nhìn thấy những ngôi nhà bốc cháy, hắn rất hài lòng! Khi đi qua các cổng mở rộng và vắng vẻ, hắn không còn chửi như trước mà thích thú nã đạn vào một điểm bất kỳ.
“Pằng! Pằng! Pằng! Bây giờ, hắn như dùng khẩu súng để chửi đời!” Nam Cao viết về cuộc trở về của nhân vật của mình, nhưng sau đó ông lại im lặng. Rồi ông quyết định xóa bỏ tất cả những gì ông vừa viết.
Ông quyết định viết lại. Trái tim ông bỗng trở nên xúc động. Những hình ảnh về chiến sự, những vũ khí sắc bén, những lá cờ mới tinh, và những ngôi sao lấp lánh, tất cả những điều này trỗi dậy trong ông. Mắt Nam Cao ướt nhòa vì nước mắt khi ông nhớ về ngày cướp chính quyền tháng Tám tại làng Vũ Đại.
Làng ông đã thay đổi, vậy tại sao Chí Phèo không thể thay đổi được? Tại sao hắn không tham gia vào cách mạng, trở thành một con người mới?
Nam Cao mong muốn cách mạng phải là điều tuyệt vời và sâu sắc, có thể thay đổi cả những con người như Chí Phèo. Sau nhiều năm đau khổ với cuộc đời trước Cách mạng, lòng Nam Cao mang nặng những ước mong và hy vọng. Ông viết rằng Chí Phèo đã được cách mạng chăm sóc, giác ngộ và trở thành một con người tốt lành.
Nhưng ông vừa viết vừa cảm thấy nghi ngờ. Với tâm trạng thực tế và kinh nghiệm của mình, ông không thể tiếp tục viết khi cảm thấy nghi ngờ và lo lắng…
Ngồi im lặng, Nam Cao cảm thấy như bị rét thấu xương, ông đặt bút xuống và nhắm mắt lại, lắng nghe tiếng súng vọng từ làng mình bên kia bờ.
(Nguyễn Minh Châu, Báo Văn nghệ, số 29, ngày 28-7-1987)
2. Cấu trúc đường tròn trong Chí Phèo được nhắc đến nhiều. Nó phản ánh sự bế tắc của nhân vật nhưng lại mang tính nghệ thuật, gợi lên một thể thơ, một điệp khúc của truyện. Kết cấu đường tròn được tạo nên bằng các mô típ và cảnh tượng, tạo ra cảm giác quay vòng, thuộc về bản chất của thơ.
Trong Chí Phèo, chất thơ được thể hiện qua cảnh tượng và phong tục dân gian. Cuối cùng, những đoạn trữ tình ngoại đề giúp bộc lộ tốt nhất tâm trạng và suy tư của nhân vật.
(Đặng Anh Đào, Tài năng & người thưởng thức, NXB Văn nghệ Thành phố Hồ Chí Minh, 2001)
3. Từ một góc nhìn khác, nhà thơ – nhà giáo Cái Văn Thái viết về Thi sĩ Chí Phèo:
Thị Nở gian xảo chê quỷ ghê gớm
Người đẹp nằm trong vườn chuối dưới ánh trăng sáng chói.
Dưới ánh trăng tỏa sáng, Chí Phèo say rượu đắm chìm
Biến thành hoàng tử khi gặp người đẹp.
Tên kẻ lừa đảo chuyên phá tan thanh danh
Bồi hồi, sửng sốt mê mải trong tình yêu.
Sau một đêm đặc biệt kỳ diệu
Khiến cuộc sống rạng ngời thêm một nhà thơ.
Không ai dễ dàng ghi lại hoàn hảo hương sáng sớm
Bản lĩnh giữa bao cuộc đời mênh mông
Âm thanh của con thuyền, tiếng người đổ về chợ
Giọng chim hót ríu rít, trong trẻo...
Nhưng rồi, đột ngột, sáng hôm sau, Chí Phèo
Nghe thấu mọi âm thanh từ trời đến đất
Trái tim hòa mình vào không gian, sáng tạo vũ trụ
Hồn đắm đuối trong những cảm xúc cao quý.
Tiếng thơ của Chí Phèo bay lên giữa bình minh
Rơi lệ bên bát cháo hành của thị Nở.
Cả vũ trụ rối bời, lạ lẫm
Trước tình yêu thiêng liêng của loài người.
Một người phụ nữ không chỉ xấu mà còn tốt bụng
Trong lòng nhân ái, cô trở thành nàng tiên thị Nở.
Một tên cướp biển chuyên nghề đánh lạc hướng
Giữa tình yêu, trở thành nhà thơ Chí Phèo.
Mười chín chín một
