Hiểu về kháng sinh: Định nghĩa, phân loại và tác dụng

1. Kháng sinh là gì và có ý nghĩa gì?

Kháng sinh, hay còn được gọi là thuốc chống khuẩn, là nhóm thuốc có khả năng chống lại các bệnh do nhiễm khuẩn gây ra. Đây là 'viên đạn vàng' có thể tiêu diệt các loại vi khuẩn gây bệnh, như vi khuẩn nấm, vi khuẩn gram âm, gram dương, và ngăn chặn sự phát triển và lan truyền của chúng.

Tiếng Anh gọi thuốc kháng sinh là Antibiotics

2. Có bao nhiêu nhóm kháng sinh?

Có nhiều cách để phân loại kháng sinh, nhưng phân loại theo cấu trúc hoá học là phổ biến nhất. Theo cách này, kháng sinh được chia thành các nhóm sau:

Nhóm Beta Lactam:

Đây là một nhóm lớn các kháng sinh chứa vòng beta-lactam. Khi kết hợp với các vòng khác, chúng tạo thành các loại kháng sinh như penicillin, cephalosporin và các loại beta-lactam khác.

Nhóm penicillin:

• Nhóm kháng sinh này được phát hiện đầu tiên từ cây nấm penicillin.

• Các phân nhóm penicilin bao gồm: penicilin cổ điển, penicilin A, penicilin M, penicillin kháng enzyme penicillinase, penicillin phổ mở rộng, Penicilin chuyên trị vi khuẩn nhóm Pseudomonas.

Nhóm cephalosporin:

• Cấu trúc hóa học của nhóm này dẫn xuất từ acid 7-aminocephalosporanic. 

• Nhóm này bao gồm 4 thế hệ: I, II, III, IV, có hoạt tính trên vi khuẩn Gram-dương giảm dần và hoạt tính trên vi khuẩn Gram-âm tăng dần.

Các beta-lactam khác:

• Nhóm carbapenem: có phổ kháng khuẩn mạnh, hoạt tính mạnh trên vi khuẩn Gram âm.

• Nhóm monobactam: có cấu trúc hóa học chứa beta-lactam đơn vòng, đây là nhóm chỉ có tác dụng trên Gram âm.

• Các chất ức chế beta-lactam: không có hoạt tính kháng khuẩn, có khả năng ức chế enzym beta-lactamase.

Kháng sinh nhóm Aminoglycosid:

• Là sản phẩm tự nhiên từ môi trường.

• Phổ kháng khuẩn chỉ có tác dụng trên các vi khuẩn Gram âm.

• Bao gồm các loại: kháng sinh chiết xuất từ nấm Streptomyces, kháng sinh chiết xuất từ Microspora.

• Tác dụng không mong muốn: giảm thính lực, suy thận, dị ứng da,...

Cấu trúc hóa học của nhóm Aminoglycosid

Kháng sinh nhóm Macrolid:

- Có phổ kháng khuẩn hẹp.

- Có tác dụng với chủng vi khuẩn Gram dương và một số loại vi khuẩn không điển hình.

- Các macrolid có thể là sản phẩm tự nhiên phân lập từ môi trường nuôi cấy các chủng vi sinh, cũng có thể là các kháng sinh bán tổng hợp. Tùy theo cấu trúc hóa học, có thể chia kháng sinh nhóm macrolid thành 3 phân nhóm:

• Cấu trúc 14 nguyên tử carbon: erythromycin, oleandomycin, roxithromycin, clarithromycin, dirithromycin.
• Cấu trúc 15 nguyên tử carbon: azithromycin.
• Cấu trúc 16 nguyên tử carbon: spiramycin, josamycin.

- Tác dụng phụ: buồn nôn, đau bụng, dị ứng da,...

Kháng sinh nhóm Macrolid

Kháng sinh nhóm Lincosamid:

• Gồm 2 loại thuốc phổ biến: lincomycin (kháng sinh tự nhiên) và clindamycin (kháng sinh bán tổng hợp từ lincomycin).

• Kháng sinh nhóm lincosamid có phổ kháng khuẩn tương tự như kháng sinh nhóm macrolid, ngoài ra có tác dụng tốt trên một số chủng vi khuẩn kỵ khí, đặc biệt là B. fragilis.

• Các tác dụng không mong muốn có thể gặp phải: ỉa chảy, viêm đại tràng giả mạc,...

Kháng sinh nhóm Phenicol:

• Bao gồm 2 loại thuốc: chloramphenicol (kháng sinh tự nhiên) và thiamphenicol (kháng sinh tổng hợp).

• Có phổ kháng khuẩn rộng.

• Có tác dụng trên cả vi khuẩn Gram dương và Gram âm.

• Tác dụng phụ không mong muốn: gây bất sản tủy, thiếu máu,...

Chloramphenicol - Một loại kháng sinh thuộc nhóm Phenicol

Kháng sinh nhóm Cyclin:

• Bao gồm cả kháng sinh tự nhiên và kháng sinh tổng hợp: clotetracyclin, oxytetracyclin, demeclocycline, methacycline, doxycyclin, minocyclin.

• Có phổ kháng khuẩn rộng.

• Có tác dụng trên cả vi khuẩn Gram dương và Gram âm.

• Tác dụng phụ không mong muốn: ảnh hưởng đến xương, răng và đường tiêu hóa như đau bụng, buồn nôn, ỉa chảy,...

Kháng sinh nhóm Cyclin

Kháng sinh nhóm Peptid: 

Nhóm kháng sinh Peptid có cấu trúc hóa học cùng tên - Peptid.

Nhóm Glycopeptid:

• Có 2 loại kháng sinh có nguồn gốc tự nhiên: vancomycin và teicoplanin.

• Có tác dụng chủ yếu trên các chủng vi khuẩn Gram dương.

• Tác dụng phụ không mong muốn: Viêm tĩnh mạch, phản ứng giả dị ứng, sốt, giảm bạch cầu trung tính,...

Nhóm Polypeptid:

• Gốm 2 loại kháng sinh có nguồn gốc tự nhiên: polymyxin và colistin.

• Nhóm kháng sinh này có độc tính cao.

• Tác dụng phụ không mong muốn khi sử dụng thuốc đó là có thể gây ảnh hưởng không tốt tới thận.

Nhóm Lipopeptid:

• Phổ biến là daptomycin, chiết xuất từ môi trường nuôi cấy Streptomyces roseosporus.

• Sử dụng có thể gây tác dụng phụ như tổn thương hệ xương hay có thể bị tiêu cơ vân.

Kháng sinh nhóm Quinolon:

• Được sản xuất bằng tổng hợp hóa học.

• Tác dụng phụ không mong muốn: viêm gân, đứt gân Asin, ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương.

Các nhóm kháng sinh khác:

Nhóm Co-trimoxazol:

• Là sự kết hợp giữa sulfamethoxazol với trimethoprim.

• Kìm hãm và ức chế tổng hợp acid folic của vi khuẩn.

• Tác dụng phụ không mong muốn: mề đay, phát ban, tích tụ độc tố trên gan thận,...

Nhóm Oxazolidinon:

• Là nhóm kháng sinh tổng hợp hóa học.

• Nhóm này có tác dụng với vi khuẩn Gram dương.

• Tác dụng phụ không mong muốn: rối loạn tiêu hóa, đau đầu, phát ban và nghiêm trọng hơn là gây ức chế tủy xương: thiếu máu, giảm tiểu cầu, bạch cầu,...

Nhóm 5-nitro-imidazol:

• Là một nhóm kháng sinh được tổng hợp hóa học, chứa dẫn xuất của 5-nitro imidazol.

• Được sử dụng trong điều trị đơn bào và các loại vi khuẩn kỵ khí.

• Tác dụng phụ không mong muốn: gây rối loạn tiêu hóa, ảnh hưởng xấu đến hệ thần kinh với các biểu hiện như co giật, đau đầu,...

3. Hiệu quả của thuốc kháng sinh và cách sử dụng

Như chúng ta đã biết, kháng sinh được dùng trong nhiều trường hợp về sức khỏe như: nhiễm trùng, viêm họng do vi khuẩn, ho gà,... với những tác dụng không ngờ như:

• Ức chế quá trình tổng hợp vách tế bào vi khuẩn.

• Gây rối loạn chức năng của màng tế bào.

• Ức chế quá trình tổng hợp protein.

• Ức chế quá trình tổng hợp axit nucleic.

Việc sử dụng thuốc kháng sinh mang lại nhiều lợi ích

Cách dùng thuốc kháng sinh:

• Chỉ sử dụng khi thực sự cần thiết.

• Tuân thủ tuyệt đối hướng dẫn và đơn kê của bác sĩ.

• Tùy thuộc vào nhóm thuốc và loại bệnh, có thể dùng trước hoặc sau bữa ăn.

• Tuân thủ đúng thời gian, liều lượng và cách sử dụng: uống hoặc tiêm (theo chỉ định của bác sĩ).

• Phải hiểu rõ tình trạng sức khỏe, đối tượng, và độ tuổi để chọn loại kháng sinh phù hợp nhất.

Thuốc kháng sinh đóng vai trò quan trọng và có nhiều ứng dụng trong việc chữa trị và điều trị bệnh. Tuy nhiên, việc sử dụng chúng hiệu quả không phải ai cũng am hiểu. Vì vậy, chúng tôi hy vọng thông tin được chia sẻ ở đây sẽ hữu ích trong việc hiểu về thuốc kháng sinh, các loại và cách sử dụng chúng, giúp tận dụng tối đa hiệu quả của chúng.