Họ Sen

Họ Sen (tên khoa học: Nelumbonaceae) là một họ thực vật có hoa thuộc bộ Quắn hoa. Tên khoa học của họ này xuất phát từ từ Nelumbo (tiếng Hindi: कमल) trong tiếng Sinhala là nelum, dùng để chỉ các loài sen.

Chi điển hình và duy nhất của họ này là chi Nelumbo, gồm 2 loài. Sen hồng (Nelumbo nucifera) nổi tiếng là hoa linh thiêng trong Ấn giáo và Phật giáo, đồng thời là quốc hoa của Ấn Độ và Việt Nam. Thân rễ của nó cũng được sử dụng phổ biến trong ẩm thực châu Á. Nhà thờ Bahá'í tại Ấn Độ được thiết kế theo hình dạng hoa sen. Sen trắng (Nelumbo lutea) là loài sen màu trắng phổ biến ở Bắc Mỹ.

Ngoài ra, họ này còn được ghi nhận ít nhất 4 chi hóa thạch khác, bao gồm Nelumbites, Exnelumbites, Paleonelumbo, và Nelumbago,

Phân loại

Trước đây, họ Sen chỉ được một số ít các nhà phân loại học công nhận. Các loài trong họ này thường bị gộp chung vào họ Súng (Nymphaeaceae) vì hoa của chúng rất giống hoa súng trong họ này. Do đó, các chi trong họ Sen trước đây được xếp vào họ Nymphaeaceae. Tuy nhiên, các nghiên cứu phân tử gần đây đã chỉ ra rằng đây là một họ sinh học riêng, có họ hàng gần hơn với các họ Platanaceae và Proteaceae. Lá sen dễ phân biệt với lá của họ Nymphaeaceae nhờ hình dáng như cái khiên (tròn), trong khi Nymphaeaceae có vết khía hình chữ V từ mép vào trung tâm lá. Quả chứa hạt của sen, gọi là gương sen hay bát sen, cũng có đặc trưng riêng. Hệ thống APG IV năm 2016 (không thay đổi so với các hệ thống trước đó như APG 1998, APG II 2003, và APG III 2009) công nhận họ này như một họ riêng trong bộ Proteales, thuộc nhánh eudicots.

Hệ thống Cronquist năm 1981 cũng công nhận họ Sen, nhưng xếp nó vào bộ Súng (Nymphaeales) thuộc phân lớp Magnoliidae trong lớp thực vật hai lá mầm (Magnoliopsida).

Hệ thống Dahlgren và hệ thống Thorne (1992) cũng công nhận họ này và đặt nó vào bộ riêng của chính nó, gọi là bộ Sen (Nelumbonales), thuộc siêu bộ Magnolianae của phân lớp Magnoliidae [=thực vật hai lá mầm].

Lợi ích của sen với đời sống

• Hoa sen là biểu tượng của sự thanh cao trong văn hóa Việt Nam và nhiều nơi khác ở châu Á, thường xuất hiện trong các hình ảnh thờ cúng, đặc biệt là trong Phật giáo.
• Hạt sen có tác dụng trị mất ngủ và an thần, thường được dùng làm mứt trong ngày Tết để thưởng thức với trà nóng.
• Ngó sen cũng được chế biến thành món ăn như 'gỏi ngó sen'.
• Trong ca dao tục ngữ:

Trong đầm lầy, hoa sen thật đẹp

Lá xanh, bông trắng điểm thêm nhị vàng

Nhị vàng, bông trắng trên lá xanh

Gần bùn mà chẳng hôi mùi bùn

(ca dao)

Trên đời không gì rẻ bằng bèo,

Chờ nước lụt, bèo bám lên sen.

Trên đời không gì tốt bằng sen,

Quan yêu dân, sợi rã cũng chẳng hư.

(ca dao)

• Sen hồng
• Sen trắng
• Quốc hoa

Chú thích

• Họ Sen (Nelumbonaceae) Lưu trữ từ ngày 01-11-2006 tại Wayback Machine, trong L. Watson và M.J. Dallwitz (từ 1992). Các họ thực vật có hoa: Miêu tả, minh họa, nhận dạng, thông tin tra cứu. Phiên bản ngày 03-05-2006. http://delta-intkey.com Lưu trữ từ ngày 03-01-2007 tại Wayback Machine.
• Nelumbonaceae trong Thực vật Bắc Mỹ
• Nelumbonaceae trong Thực vật Trung Quốc
• Phân loại của NCBI
• Liên kết tại csdl.tamu.edu Lưu trữ từ ngày 12-10-2008 tại Wayback Machine
• Nelumbonaceae trên APG III