Hoa Mẫu đơn

Hoa Mẫu đơn (thỉnh thoảng được gọi là hoa Bạch thược, danh pháp khoa học: Paeonia) là chi duy nhất trong họ Mẫu đơn (Paeoniaceae). Các loài thuộc chi này chủ yếu xuất hiện ở châu Á, miền nam châu Âu và miền tây Bắc Mỹ.

Đặc điểm

Cây có thể là bụi hoặc thân thảo, cao đến 3,5m. Rễ dày, mập nhưng thu nhỏ dần về phía ngọn, hoặc có hình dạng củ. Thân (ở cây thảo) hoặc cành mới (ở cây bụi) có dạng thon như búp măng, với một vài vảy ở gốc. Lá mọc đối, dạng lá kép; 1-3 lá ở ngọn phát triển mạnh nhất, các lá chét 1-3, 2 hoặc 3 lá; các chét lá có thể nguyên hoặc phân thùy. Hoa đơn lẻ hoặc nhiều hơn ở ngọn cành và ở nách lá, đường kính trên 4 cm. Lá bắc từ 1-6, hình dáng và kích thước khác nhau, dần chuyển thành lá đài. Lá đài từ 2-9, có nhiều hình dạng và kích thước. Cánh hoa từ 4-13, màu sắc thay đổi. Nhị có thể lên đến 230; chỉ nhị và bao phấn cũng có sự khác biệt về màu sắc. Đĩa (có thể có mật hoặc không) dày hoặc mọng nước, hình tròn (ở cây thảo) hoặc kéo dài thành bẹ bao quanh từ 1/3 đến toàn bộ lá noãn (ở cây bụi). Lá noãn từ 1-5(-8), tách rời, nhẵn hoặc có lông; noãn nhiều, xếp theo hàng dọc. Vòi nhụy có hoặc không; đầu nhụy dẹt bên, cong ngược, có mào. Quả hình đại. Hạt màu đen hoặc nâu sẫm, hình cầu hoặc gần hình cầu, đường kính có thể tới 1,3 cm.

Phần lớn các loài là cây thân thảo xanh tốt, cao khoảng 0,5–1,5 m, nhưng cũng có một số loài là cây bụi gỗ, cao tới 1,5–3 m. Chúng có lá kép, phân thùy sâu và hoa lớn, thường có hương thơm, với màu sắc từ đỏ đến trắng hoặc vàng, nở vào cuối xuân hoặc đầu hè. Trước đây, các loài mẫu đơn/thược dược này từng được phân loại trong họ Mao lương (Ranunculaceae), cùng với các loài như cỏ chân ngỗng và lê lư.

Các giống

Hiện tại, có 35 loài và 6 loài lai ghép được ghi nhận trong Paeonia. Phân loại dưới đây được sắp xếp theo từng tổ và phân tổ.

Tổ Paeoniae

Các loài thảo mộc chủ yếu tập trung ở lục địa Á-Âu.

• Paeonia algeriensis Chabert, 1889: Khu vực Bắc Algeria.
• Paeonia anomala L., 1771 - Thược dược lá hẹp: Từ đông bắc Nga (phần châu Âu) đến Kazakhstan, Mông Cổ, tây Trung Quốc.
  • Paeonia anomala subsp. anomala - Thược dược Tân Cương.
  • Paeonia anomala subsp. veitchii (Lynch) D.Y.Hong & K.Y.Pan, 2001 - Xích thược Tứ Xuyên: Từ Đông Tây Tạng đến miền bắc và trung Trung Quốc.
• Paeonia archibaldii Ruksans, 2018: Nguồn gốc từ Iran.
• Paeonia arietina G.Anderson, 1818: Xuất hiện ở Albania, đông bắc Italia, Bắc Kavkaz, Romania, bắc Thổ Nhĩ Kỳ, Nam Tư cũ.
• Paeonia broteri Boiss. & Reut., 1842: Phân bố tại Bán đảo Iberia.
• Paeonia cambessedesii (Willk.) Willk., 1880: Tìm thấy tại Quần đảo Baleares.
• Paeonia cathayana D.Y.Hong & K.Y.Pan, 2007: Được tìm thấy ở Trung Quốc (tây Hà Nam, tây Hồ Bắc).
• Paeonia clusii Stern, 1940: Phân bố ở Hy Lạp (trên các đảo Kriti, Kárpathos, Rodos).
• Paeonia coriacea Boiss., 1838: Từ miền trung Tây Ban Nha đến Morocco.
• Paeonia corsica Sieber ex Tausch, 1828: Có mặt ở Pháp (đảo Corse), Italia (đảo Sardegna), tây Hy Lạp.
• Paeonia daurica Andrews, 1812: Phân bố từ đông nam châu Âu đến Krym, Kavkaz, Thổ Nhĩ Kỳ, Lebanon, bắc Iran.
• Paeonia emodi Royle, 1834 - Hoa thược dược: Xuất hiện ở miền đông Afghanistan, Pakistan, Trung Quốc (tây nam Tây Tạng), tây Nepal.
• Paeonia intermedia C.A.Mey., 1830 - Thược dược rễ cục: Có mặt ở Nga (Altai), Kazakhstan, Kirgizstan, Tadzhikistan, Uzbekistan, Trung Quốc (Tân Cương).
• Paeonia kesrouanensis (J.Thiébaut) J.Thiébaut, 1936: Phân bố tại miền nam Thổ Nhĩ Kỳ, Lebanon.
• Paeonia lactiflora Pall., 1776 - Bạch thược trắng, thược dược: Từ đông nam Siberi đến Mông Cổ, bắc và đông Trung Quốc. Đã được du nhập vào bán đảo Triều Tiên, đông bắc Hoa Kỳ, Tiệp Khắc cũ. Dạng hoa trắng đã được nhập khẩu vào Việt Nam.
• Paeonia mairei H.Lév., 1939 - Thược dược đẹp: Xuất hiện ở miền trung Trung Quốc.
• Paeonia mascula (L.) Mill., 1768: Phân bố ở vùng ven phía bắc và phía đông Địa Trung Hải, từ miền trung Pháp và miền bắc Tây Ban Nha kéo dài về phía đông đến miền bắc Iran. Được du nhập vào đảo Anh, Áo.
• Paeonia obovata Maxim., 1859 - Thược dược cỏ: Xuất hiện ở Trung Quốc, Viễn Đông Nga, bán đảo Triều Tiên, Nhật Bản.
  • Paeonia obovata subsp. japonica (Makino) Halda, 1997
  • Paeonia obovata subsp. obovata
  • Paeonia obovata subsp. willmottiae (Stapf) D.Y.Hong & K.Y.Pan, 2000: Thược dược cỏ lá lông.
• Paeonia officinalis L., 1753 không Thunb., 1784: Phân bố ở miền nam châu Âu. Đã được nhập khẩu vào miền trung Nga (phần châu Âu), Tiệp Khắc cũ, Hoa Kỳ (Vermont).
• Paeonia parnassica Tzanoud., 1984: Có mặt tại trung nam Hy Lạp.
• Paeonia peregrina Mill., 1768: Xuất hiện ở đông nam châu Âu (từ miền trung Italia đến Ukraina), Thổ Nhĩ Kỳ.
• Paeonia sandrae Camarda, 2015: Tìm thấy tại Italia (tây bắc đảo Sardegna).
• Paeonia saueri D.Y.Hong, Xiao Q.Wang & D.M.Zhang, 2004: Phân bố ở Nam Albania, đông bắc Hy Lạp.
• Paeonia sterniana H.R.Fletcher, 1959 - Thược dược hoa trắng: Xuất hiện ở đông nam Tây Tạng.
• Paeonia tenuifolia L., 1759: Phân bố ở Nga (Altai, Krym, bắc Kavkaz, nam châu Âu), Bulgaria, Romania, Kavkaz, Nam Tư cũ.
• Paeonia wendelboi Ruksans & Zetterl., 2014: Có mặt ở Iran.
• Paeonia × baokangensis Z.L.Dai & T.Hong, 1997: Xuất hiện tại Trung Quốc (Hồ Bắc).
• Paeonia × kayae Özhatay, 2014: Xuất hiện tại Thổ Nhĩ Kỳ.
• Paeonia × maleevii Kem.-Nath. ex Mordak & Punina, 2011: Phân bố ở Krym.
• Paeonia × saundersii Stebbins, 1939: Có mặt tại Krym, tây Kavkaz.
• Paeonia × yananensis T.Hong & M.R.Li, 1992: Xuất hiện ở Trung Quốc (Thiểm Tây).

Tổ Onaepia

• Paeonia brownii Douglas ex Hook., 1829: Miền tây Hoa Kỳ.
• Paeonia californica Nutt., 1838: Từ Nam California tới bắc Mexico.

Tổ Moudan

Tổ Moudan gồm 8 loài cây bụi thân gỗ, được chia thành 2 phân tổ là Vaginatae và Delavayanae.

• Phân tổ Delavayanae:
  • Paeonia delavayi Franch., 1887 - Mẫu đơn dại: Có mặt tại Trung Quốc (từ đông).
  • Paeonia ludlowii (Stern & G.Taylor) D.Y.Hong, 1997 - Mẫu đơn vàng hoa lớn: Xuất hiện ở đông nam Tây Tạng.
  • Phân tổ Vaginatae
  • Paeonia decomposita Hand.-Mazz., 1939: Có mặt tại Trung Quốc (tây bắc Tứ Xuyên).
    • Paeonia decomposita subsp. decomposita – Mẫu đơn Tứ Xuyên.
    • Paeonia decomposita subsp. rotundiloba D.Y.Hong, 1997 – Mẫu đơn Tứ Xuyên thùy tròn.

Phân bố từ Tây Tạng đến Vân Nam và tây Tứ Xuyên.

• • Paeonia jishanensis T.Hong & W.Z.Zhao, 1992 - Mẫu đơn lùn: Xuất hiện tại Trung Quốc (từ trung Thiểm Tây đến bắc Hà Nam).
  • Paeonia ostii T.Hong & J.X.Zhang, 1992 - Phượng đơn: Có mặt ở Trung Quốc (tây Hà Nam đến An Huy).
  • Paeonia qiui Y.L.Pei & D.Y.Hong, 1995 - Mẫu đơn lá trứng: Tìm thấy ở Trung Quốc (tây Hà Nam, tây Hồ Bắc).
  • Paeonia rockii (S.G.Haw & Lauener) T.Hong & J.J.Li ex D.Y.Hong, 1998 - Mẫu đơn vằn tím: Phân bố tại Trung Quốc.
    • Paeonia rockii subsp. atava (Brühl) D.Y.Hong & K.Y.Pan, 2005
    • Paeonia rockii subsp. rockii
  • Paeonia × suffruticosa Andrews, 1804 - Bạch thược cao, mẫu đơn, mẫu đơn bụi, mẫu đơn Suffruticosa: Xuất hiện ở đông nam Trung Quốc. Đã được du nhập vào trung nam Trung Quốc, bán đảo Triều Tiên và Việt Nam.

Biểu tượng và ứng dụng

Hoa mẫu đơn là một trong những loại hoa được sử dụng lâu đời trong nghệ thuật trang trí và là một biểu tượng quốc gia của Trung Quốc. Cùng với hoa mai, nó được xem là biểu tượng thực vật truyền thống tại đây, gọi là 牡丹 (mẫu đơn). Từ thời nhà Tống, hoa mẫu đơn đã được tôn vinh là 'hoa vương'. Vào năm 1903, triều đại nhà Thanh công nhận mẫu đơn là quốc hoa. Hiện nay, Trung Hoa Dân Quốc ở Đài Loan đã chọn hoa mai (Prunus mume) làm quốc hoa, trong khi Cộng hòa Nhân dân Trung Hoa chưa có quốc hoa chính thức. Năm 1994, hoa mẫu đơn được đề xuất làm quốc hoa qua một cuộc trưng cầu dân ý toàn quốc, nhưng không được Đại hội đại biểu nhân dân toàn quốc thông qua. Năm 2003, một cuộc lựa chọn khác đã được bắt đầu, nhưng đến năm 2006 vẫn chưa có kết quả. Tuy nhiên, đến năm 2010, loại hoa này đã được công nhận chính thức là 'quốc hoa' của Trung Quốc.

Lạc Dương, thành phố cổ nổi tiếng của Trung Quốc, được biết đến như trung tâm sản xuất các loài mẫu đơn. Trong lịch sử, mẫu đơn Lạc Dương luôn được coi là đẹp nhất. Hàng năm, nhiều cuộc triển lãm hoa mẫu đơn được tổ chức tại đây.

Tại Nhật Bản, Paeonia lactiflora từng được gọi là ebisugusuri ('y học ngoại quốc'). Trong hán phương (phiên bản điều chỉnh của y học cổ truyền Trung Hoa), rễ các loài mẫu đơn được sử dụng để điều trị co giật. Nó cũng được trồng như một loại cây cảnh. Người ta tin rằng Paeonia lactiflora là 'vua của các loài hoa'.

Mẫu đơn cũng là loài hoa biểu trưng của bang Indiana, Mỹ. Vào năm 1957, Quốc hội bang Indiana đã thông qua luật công nhận hoa mẫu đơn là hoa biểu trưng của bang, thay thế cho cúc zinnia, loại hoa biểu trưng trước đó từ năm 1931.

Các loài mẫu đơn thường thu hút kiến đến các nụ hoa, vì mật hoa được sản sinh bên ngoài những nụ hoa này.

Thư viện hình ảnh

Liên kết bên ngoài

• Mạng Thông tin Tài nguyên Giống: Paeonia Lưu trữ ngày 24-09-2015 tại Wayback Machine
• Flora Europaea: Paeonia
• Thực vật Trung Hoa: Paeonia
• Cây cảnh tại Nga: Paeonia
• Hiệp hội mẫu đơn Canada
• Hiệp hội mẫu đơn Vương quốc Anh
• Hiệp hội mẫu đơn Hoa Kỳ
• Dự án mẫu đơn mở của Carsten Burkhardt
• Nhóm mẫu đơn Đức
• Bài viết trên China Daily về quá trình lựa chọn quốc hoa năm 2003
• Mẫu đơn Rockii

• Tài liệu liên quan đến Paeonia trên Wikimedia Commons
• Dữ liệu về Paeonia trên Wikispecies