Buzz
1. Khái niệm về hoán dụ
Hoán dụ là một biện pháp tu từ được sử dụng rộng rãi bên cạnh các biện pháp khác như so sánh, ẩn dụ, nhân hóa,... Hoán dụ dùng tên của một sự vật, hiện tượng, hoặc khái niệm khác có mối quan hệ gần gũi để gọi tên sự vật, hiện tượng, hoặc khái niệm chính, nhằm tăng cường tính gợi cảm và hình ảnh cho câu văn.
Ví dụ:
Áo nâu và áo xanh
Nông thôn và thị thành đứng cùng nhau
(Tố Hữu)
Trong hai câu thơ trên, tác giả sử dụng biện pháp hoán dụ: 'áo nâu' đại diện cho người nông dân và 'áo xanh' đại diện cho công nhân, nhằm nhấn mạnh sự đoàn kết giữa hai tầng lớp. Hình ảnh 'nông thôn' đại diện cho người ở vùng quê, còn 'thị thành' chỉ người sống ở đô thị.
Các bước để phân tích biện pháp hoán dụ:
Bước 1: Đề cập tên biện pháp hoán dụ và loại hình thức hoán dụ được sử dụng
Bước 2: Xác định các từ ngữ và hình ảnh hoán dụ đã được sử dụng
Bước 3: Giải thích tác dụng của hoán dụ trong câu văn hoặc câu thơ đó
2. Những kiểu hoán dụ cơ bản
Thứ nhất, sử dụng một phần để đại diện cho toàn bộ. Trong kiểu hoán dụ này, người viết hoặc người nói thường dùng một phần của đối tượng, chẳng hạn như: tay, chân,... để thay cho toàn bộ cơ thể; hoặc dùng một mùa để đại diện cho cả năm, hoặc dùng số ít để chỉ số nhiều; hay dùng một thành phần để biểu thị tổng thể cấu trúc.
Ví dụ:
Bàn tay của chúng ta tạo nên mọi điều
Có sức người, sỏi đá cũng thành cơm
(Hoàng Trung Thông)
Trong câu thơ này, hình ảnh hoán dụ là 'bàn tay của chúng ta' - vốn là một bộ phận của cơ thể, được sử dụng để chỉ 'người lao động'. 'Bàn tay của chúng ta' và 'người lao động' có mối liên hệ giữa phần và toàn bộ.
Thứ hai, dùng vật chứa để chỉ vật bị chứa đựng. Cách này đơn giản là dùng những sự vật có tính bao quát hơn để biểu đạt những sự vật hay hiện tượng nằm trong đó.
Ví dụ:
Tại sao trái đất lại mang nặng ân tình
Ghi nhớ mãi tên của Hồ Chí Minh
Trong câu thơ này, 'trái đất' là hình ảnh hoán dụ đại diện cho nhân dân Việt Nam, những người luôn nhớ đến Hồ Chí Minh - vị lãnh tụ vĩ đại của dân tộc, như là một phần của toàn thể trái đất.
Thứ ba, sử dụng dấu hiệu của sự vật để biểu thị sự vật. Đây là cách hoán dụ dựa trên sự liên kết gần gũi giữa hai đối tượng, giúp làm cho tác phẩm và lời nói trở nên hấp dẫn hơn mà vẫn đảm bảo người đọc và người nghe hiểu đúng ý nghĩa của tác giả.
Ví dụ: Người đầu bạc tiễn kẻ đầu xanh
Câu thơ này dùng hình ảnh hoán dụ 'người đầu bạc' để chỉ người già, còn 'kẻ đầu xanh' để ám chỉ người trẻ. 'Đầu bạc' và 'đầu xanh' là hai đặc điểm nổi bật của người cao tuổi và người trẻ tuổi.
Thứ tư, sử dụng cái cụ thể để diễn tả cái trừu tượng. Phương pháp này dựa vào sự liên kết giữa các sự vật và hiện tượng, lấy những điều cụ thể và dễ cảm nhận để biểu thị những thứ trừu tượng, giúp người đọc và người nghe dễ dàng hiểu hơn.
Ví dụ:
Một cây không thể làm nên núi
Ba cây chụm lại tạo thành đỉnh núi cao.
Hình ảnh hoán dụ ở đây là 'một cây' và 'ba cây'. 'Một cây' biểu thị sự đơn độc, khó đạt được thành tựu lớn, trong khi 'ba cây' ám chỉ sự đoàn kết, khi tập hợp lại tạo thành sức mạnh. Đây là phép hoán dụ dùng cái cụ thể để chỉ cái trừu tượng về sức mạnh tập thể.
3. Ý nghĩa của phép hoán dụ
Hoán dụ là một biện pháp tu từ phổ biến, giúp làm phong phú và sinh động cách diễn đạt. Nó thể hiện mối liên hệ gần gũi, tương đồng giữa các sự vật - hiện tượng, giúp người đọc dễ dàng nhận ra mối liên kết mà không cần so sánh trực tiếp.
Để hình thành biện pháp hoán dụ, cần dựa vào khả năng liên tưởng và phát hiện những mối liên hệ gần gũi giữa các sự vật và hiện tượng. Điều này cũng làm cho nhiều người dễ nhầm lẫn giữa hoán dụ và ẩn dụ, vì cả hai đều dựa vào sự tương đồng giữa các đối tượng.
Biện pháp này thường được áp dụng trong văn học vì nó cho phép thể hiện nhiều phong cách khác nhau, bộc lộ cá tính của tác giả và truyền tải cảm xúc một cách tinh tế và sâu sắc.
4. Phân biệt hoán dụ và ẩn dụ
- Điểm chung:
+ Cả hai đều là biện pháp tu từ, trong đó một sự vật hoặc hiện tượng được gọi tên theo một sự vật hoặc hiện tượng khác.
+ Việc áp dụng ẩn dụ và hoán dụ trong các tác phẩm nhằm mục đích làm tăng sức mạnh biểu cảm và giúp người đọc, người xem dễ dàng hiểu và cảm nhận hơn.
+ Cả hai biện pháp đều dựa vào khả năng liên tưởng.
- Sự khác biệt giữa chúng:
| Hoán dụ | Ẩn dụ |
| Sự liên tưởng của biện pháp hoán dụ dựa vào quan hệ tương đương, cụ thể như: cái bộ phận và cái toàn thể; vật chứa đựng và vật bị chứa đựng; dấu hiệu của sự vật và sự vật; cái cụ thể và cái trừu tượng Ví dụ: Áo chàm đưa buổi phân ly Ở câu thơ này, nhà thơ Tố Hữu đã sử dụng hình ảnh chiếc áo chàm quen thuộc để gọi đồng bào Việt Bắc. Cách sử dụng biện pháp hoán dụ như vậy, đã khiến cho câu thơ tái hiện một cách đầy cảm xúc và thể hiện rõ sự lưu luyến của buổi chia li giữa đồng bào Việt Bắc và các chiến sĩ cách mạng | Sự liên tưởng trong ẩn dụ dựa vào quan hệ tương đồng, cụ thể là sự tương đồng về: hình thức, cách để thực hiện, phẩm chất, cảm giác. Ví dụ: Ngày ngày mặt trời đi qua trên lăng/ Thấy một mặt trời trong lăng rất đỏ. Ở câu thơ này, hình ảnh ẩn dụ là "mặt trời" được dùng để nói đến Bác Hồ, từ đó nhấn mạnh sự to lớn, vĩ đại và ấm áp của Bác. |
5. Thực hành với hoán dụ
Bài 1: Xác định phép hoán dụ trong các câu thơ hoặc câu văn sau và giải thích mối quan hệ giữa các sự vật trong mỗi phép hoán dụ đó.
a. Ngày xưa, làng xóm chúng ta suốt năm vất vả mà vẫn nghèo đói. Ngày nay, cảnh sắc làng xóm đã thay đổi với bốn mùa sôi động, đầy ắp hoạt động tập thể.
(Hồ Chí Minh)
b. Để thu hoạch lợi ích trong mười năm, hãy trồng cây
Để đạt lợi ích trăm năm, hãy chăm lo con người
(Hồ Chí Minh)
c. Áo chàm buổi chia tay,
Cầm tay nhau mà không biết nói gì trong hôm nay.
(Tố Hữu)
d. Để làm gì? Trái đất đầy ân tình
Nhắc mãi tên Người: Hồ Chí Minh.
(Tố Hữu)
Trả lời: Những phép hoán dụ trong các câu trên bao gồm:
a. 'Làng xóm ta' tượng trưng cho những người nông dân. Đây là kiểu hoán dụ sử dụng hình ảnh của vật chứa để chỉ vật bị chứa đựng.
b. 'Mười năm' đại diện cho khoảng thời gian ngắn, trong khi 'trăm năm' biểu thị khoảng thời gian dài. Đây là kiểu hoán dụ sử dụng hình ảnh cụ thể để đại diện cho khái niệm trừu tượng.
c. 'Áo chàm' tượng trưng cho người Việt Bắc. Đây là kiểu hoán dụ dùng dấu hiệu đặc trưng của sự vật để chỉ sự vật đó.
d. 'Trái đất' được dùng để chỉ dân tộc Việt Nam. Đây là hình thức hoán dụ lấy hình ảnh của vật chứa để chỉ vật bị chứa đựng.
Bài 2: Xác định hình ảnh hoán dụ và loại hoán dụ trong các câu dưới đây:
a. Họ là những người đảm nhận nhiều vai trò: từ làm ruộng đến chèo thuyền, đều xuất sắc cả.
b. Nhân danh ai
Lãng phí tuổi trẻ của chúng ta trong những chiếc quan tài.
Trả lời:
a. 'Tay sào, tay chèo' là phép hoán dụ chỉ những người chèo thuyền. Đây là kiểu hoán dụ sử dụng bộ phận để đại diện cho toàn thể.
b. 'Tuổi thanh xuân' là phép hoán dụ để chỉ thời kỳ trẻ trung. Đây là kiểu hoán dụ dùng dấu hiệu đặc trưng để đại diện cho sự vật.
