Khái niệm quan hệ sản xuất trong triết học là gì? Nó bao gồm những yếu tố nào?

Quan hệ sản xuất là một thuật ngữ quan trọng thường được đề cập trong triết học Mác-Lênin. Đây là một thành phần thiết yếu trong cấu trúc xã hội. Vậy, quan hệ sản xuất được định nghĩa ra sao? Nó bao gồm những yếu tố nào?

1. Khái niệm về quan hệ sản xuất trong triết học

Theo Mác-Lênin, quan hệ sản xuất là những mối quan hệ xã hội mà con người tạo ra trong quá trình sản xuất và phân phối hàng hóa, dịch vụ. Quan hệ sản xuất hình thành một cách khách quan qua các giai đoạn lịch sử, không phụ thuộc vào ý chí con người. Nó được xây dựng dựa trên một mức độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất.

Để phân biệt giữa các hình thái kinh tế - xã hội khác nhau, quan hệ sản xuất là một tiêu chí quan trọng cần xem xét. Đây cũng là mối quan hệ cơ bản quyết định tất cả các mối quan hệ xã hội khác giữa con người.

2. Cấu trúc của quan hệ sản xuất

Quan hệ sản xuất có tính chất khách quan, không phụ thuộc vào nhận thức của con người. Cấu trúc của quan hệ sản xuất bao gồm ba khía cạnh cơ bản sau:

- Mối quan hệ giữa người với người trong sở hữu tư liệu sản xuất. Sở hữu là mối quan hệ xã hội giữa các cá nhân trong việc chiếm hữu tài sản trong một xã hội nhất định, mối quan hệ này yêu cầu có ít nhất hai người tham gia. Do đó, sở hữu tư liệu sản xuất chính là mối quan hệ giữa người và người hoặc giữa các cộng đồng trong việc chiếm hữu tài nguyên sản xuất xã hội.

Sở hữu tư liệu sản xuất đóng vai trò then chốt đối với các quan hệ khác, bởi đây là mối quan hệ trung tâm của sản xuất. Người nào sở hữu tư liệu sản xuất sẽ có quyền quyết định việc tổ chức, quản lý sản xuất và phân phối sản phẩm. Sở hữu tư liệu sản xuất có hai hình thức chính: sở hữu tư nhân và sở hữu xã hội. Sở hữu tư nhân liên quan đến tài sản hợp pháp của cá nhân (bao gồm sở hữu cá thể, sở hữu tiểu chủ và sở hữu tư bản tư nhân), trong khi sở hữu xã hội bao gồm sở hữu toàn dân và sở hữu tập thể. Các thành phần sở hữu tại Việt Nam, như sở hữu toàn dân (nhà nước), sở hữu tập thể và tư bản tư nhân (tư bản nhà nước và cá nhân) đã và đang phát huy tác dụng dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý nhà nước, góp phần vào sự tăng trưởng kinh tế và ổn định chính trị gắn liền với công bằng xã hội. Hiện nay, các quan hệ sản xuất liên quan đến sở hữu đang dần được luật hóa qua nhiều bộ luật khác nhau, thể hiện sức sống và phát huy sức mạnh của nó trong đời sống.

- Mối quan hệ giữa người với người trong tổ chức quản lý sản xuất. Mối quan hệ này hoàn toàn phụ thuộc vào quan hệ sở hữu đối với tư liệu sản xuất. Những chủ thể nào nắm giữ tư liệu sản xuất chủ yếu sẽ là những người đảm nhiệm vai trò tổ chức và quản lý sản xuất vật chất trong xã hội. Quan hệ quản lý sản xuất hiện nay trong các thành phần kinh tế được pháp luật bảo vệ, hướng tới sự bình đẳng, tôn trọng lẫn nhau và cùng có lợi. Đặc biệt, với chủ trương thúc đẩy cạnh tranh lành mạnh trong sản xuất - kinh doanh và thực hiện phong trào thi đua yêu nước trong hoạt động kinh tế, ưu điểm của chế độ ta trong lĩnh vực kinh tế - xã hội ngày càng được phát huy hiệu quả.

- Mối quan hệ giữa người với người trong việc phân phối sản phẩm lao động. Quan hệ này phụ thuộc vào quyền sở hữu đối với tư liệu sản xuất. Những chủ thể nào nắm giữ tư liệu sản xuất sẽ có mức hưởng thụ cao hơn và có quyền quyết định trong việc phân phối sản phẩm vật chất của xã hội. Mối quan hệ này đóng vai trò quan trọng trong việc thúc đẩy tốc độ phát triển của nền kinh tế, nâng cao nhịp độ sản xuất và tăng cường tính năng động của đời sống kinh tế xã hội. Ngược lại, nếu quan hệ phân phối sản phẩm lao động không được thực hiện hiệu quả, sẽ dẫn đến sự trì trệ và kìm hãm quá trình sản xuất.

Trong ba khía cạnh của quan hệ sản xuất, có sự tương tác lẫn nhau. Tuy nhiên, quan hệ sở hữu tư liệu sản xuất giữ vai trò quyết định trong cấu trúc quan hệ sản xuất. Dù vậy, các khía cạnh còn lại cũng quan trọng, ảnh hưởng đến sự kết hợp giữa các yếu tố sản xuất và động lực của người lao động. Vì vậy, không thể xem nhẹ bất kỳ khía cạnh nào trong quan hệ sản xuất.

Sự phát triển của các phương thức sản xuất (PTSX) trong lịch sử cho thấy, phương thức sản xuất tư bản chủ nghĩa (PTSX TBCN) là một phương thức đã và đang tồn tại đầy đủ trong hình thái kinh tế - xã hội tư bản chủ nghĩa. Trong khi đó, phương thức sản xuất xã hội chủ nghĩa (PTSX XHCN) và cộng sản chủ nghĩa đang ở giai đoạn đầu hình thành, trong thời kỳ quá độ phát triển. PTSX XHCN sẽ hoàn thiện và thay thế PTSX TBCN trong tương lai.

3. Tác động của quan hệ sản xuất đến lực lượng sản xuất

Mối quan hệ biện chứng giữa lực lượng sản xuất và quan hệ sản xuất thể hiện quy luật cơ bản trong sự vận động và phát triển của xã hội loài người - quy luật về sự phù hợp giữa quan hệ sản xuất với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất trong mỗi phương thức sản xuất.

- Thứ nhất: quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất tồn tại trong một mối quan hệ thống nhất, bao hàm khả năng chuyển hóa thành những mặt đối lập và phát sinh mâu thuẫn.

Quan hệ sản xuất được hình thành dựa trên trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, do lực lượng sản xuất quyết định. Khi lực lượng sản xuất phát triển, khả năng phá vỡ mối quan hệ thống nhất giữa nó và quan hệ sản xuất sẽ gia tăng. Quá trình vận động của mâu thuẫn này là một sự chuyển biến từ sự thống nhất đến sự khác biệt và đối lập, dẫn đến nhu cầu khách quan phải được giải quyết theo nguyên tắc rằng quan hệ sản xuất cần phù hợp với thực trạng phát triển của lực lượng sản xuất.

- Thứ hai: quan hệ sản xuất có tính độc lập tương đối so với lực lượng sản xuất và đồng thời tác động trở lại sự phát triển của lực lượng sản xuất.

Mục đích xã hội của nền sản xuất, hình thức tổ chức và quản lý sản xuất, cùng với xu hướng phát triển của các nhu cầu về lợi ích vật chất và tinh thần đều được quy định bởi quan hệ sản xuất. Từ đây, một hệ thống các yếu tố tác động trở lại đối với sự phát triển của lực lượng sản xuất được hình thành.

Tóm lại, quan hệ sản xuất và lực lượng sản xuất tồn tại trong một mối quan hệ thống nhất và quy định lẫn nhau. Tương ứng với trình độ phát triển nhất định của lực lượng sản xuất, cần có quan hệ sản xuất phù hợp, bao gồm ba phương diện cụ thể: sở hữu tư liệu sản xuất, quản lý, tổ chức và phân phối. Nếu quan hệ sản xuất tương thích với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, nó sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển của lực lượng sản xuất, qua đó thúc đẩy lực lượng sản xuất tiến bộ.

Ngược lại, nếu quan hệ sản xuất không tương thích với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, điều này sẽ kìm hãm và cản trở sự tiến bộ của lực lượng sản xuất.

Tác động tiêu cực của quan hệ sản xuất đến sự phát triển của lực lượng sản xuất chỉ mang tính tương đối. Khi quan hệ sản xuất không phù hợp với trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, cuối cùng nó cũng sẽ được thay thế bằng một quan hệ sản xuất mới phù hợp hơn. Tóm lại, quan hệ sản xuất, với tư cách là hình thức kinh tế trong quá trình sản xuất, luôn có tác động trở lại đến lực lượng sản xuất, và tác động này có thể diễn ra theo chiều hướng tích cực hoặc tiêu cực, tùy thuộc vào sự phù hợp hay không của quan hệ sản xuất với thực trạng và nhu cầu khách quan của sự phát triển lực lượng sản xuất.

Trên đây là nội dung tư vấn từ Mytour, rất mong nhận được sự hợp tác!