Khái niệm về thiên nga đen

Lý thuyết thiên nga đen hay lý thuyết về các sự kiện thiên nga đen là một ẩn dụ dùng để mô tả những sự kiện bất ngờ, có ảnh hưởng lớn, và thường bị hiểu lầm rằng chúng có thể dự đoán được hơn so với thực tế. Thuật ngữ này bắt nguồn từ quan niệm cổ xưa cho rằng thiên nga đen không tồn tại, điều này đã được bác bỏ khi thiên nga đen được phát hiện.

Lý thuyết này được Nassim Nicholas Taleb phát triển để giải thích:

1. Ảnh hưởng không tương xứng của các sự kiện hiếm gặp, khó dự đoán, vượt ra ngoài các kỳ vọng thông thường trong các lĩnh vực như lịch sử, khoa học, tài chính và công nghệ.
2. Sự khó khăn trong việc tính toán xác suất của các sự kiện hiếm hoi do các phương pháp khoa học (do bản chất của xác suất nhỏ).
3. Những thiên lệch tâm lý làm cho cả cá nhân và tập thể không nhận thấy được các yếu tố không chắc chắn (tình trạng bất định) và sự ảnh hưởng to lớn của các sự kiện hiếm hoi trong các vấn đề lịch sử.

Khác với 'vấn đề thiên nga đen' trước đây và rộng hơn trong triết học (như vấn đề cảm ứng), 'thuyết thiên nga đen' của Taleb chỉ tập trung vào những sự kiện bất ngờ có tác động mạnh mẽ và ảnh hưởng lớn trong lịch sử. Những sự kiện này, được coi là những ngoại lệ cực đoan, thường có ảnh hưởng lớn hơn nhiều so với những sự kiện thông thường. Về mặt kỹ thuật, trong công trình khoa học 'rủi ro lặng lẽ', Taleb định nghĩa toán học về vấn đề thiên nga đen là 'bắt nguồn từ việc sử dụng các xác suất sai lệch theo niềm tin cá nhân'.

Xác định

Theo tiêu chí của tác giả:

1. Sự kiện phải là một bất ngờ đối với người quan sát.
2. Sự kiện cần có tác động lớn.
3. Sau khi sự kiện đầu tiên xảy ra, nó thường được giải thích dựa trên nhận thức sau đó, như thể nó có thể đã được dự đoán; nghĩa là, dữ liệu liên quan đã tồn tại nhưng không được đưa vào các chương trình giảm thiểu rủi ro. Điều này cũng áp dụng cho nhận thức cá nhân của các cá thể.

Theo Taleb, đại dịch coronavirus 2019 không phải là một sự kiện 'thiên nga đen', mà là một thiên nga trắng: một điều gì đó đã có thể dự đoán được và cuối cùng chắc chắn sẽ xảy ra.

Đối phó với các sự kiện thiên nga đen

Mục tiêu thực sự của cuốn sách của Taleb không phải là dự đoán các sự kiện không thể dự đoán, mà là xây dựng một khả năng chống chịu đối phó với những sự kiện tiêu cực, đồng thời tận dụng các sự kiện tích cực. Taleb cho rằng các ngân hàng và công ty thương mại rất dễ bị tổn thương trước các sự kiện thiên nga đen và phải gánh chịu những tổn thất không thể lường trước. Đối với lĩnh vực kinh doanh và tài chính định lượng, Taleb chỉ trích việc sử dụng phổ biến các mô hình phân phối chuẩn trong kỹ thuật tài chính, mà ông gọi là lừa dối trí tuệ tuyệt vời. Taleb đã phát triển khái niệm về khả năng chống chịu như là chủ đề trung tâm trong cuốn sách tiếp theo của ông, Antifragile: Những bài học từ sự hỗn loạn.

Trong phiên bản thứ hai của The Black Swan, Taleb đưa ra 'Mười nguyên tắc để xây dựng một xã hội chống chịu trong bối cảnh sự kiện thiên nga đen'.

Taleb cho rằng một sự kiện thiên nga đen phụ thuộc vào góc nhìn của người quan sát. Ví dụ, điều mà một con gà tây coi là một sự kiện bất ngờ thiên nga đen không phải là điều bất ngờ đối với người làm thịt nó; do đó, mục tiêu là 'tránh trở thành gà tây' bằng cách xác định các điểm yếu để 'biến sự kiện thiên nga đen thành sự kiện thiên nga trắng'.

Phương pháp tiếp cận nhận thức luận

Khái niệm thiên nga đen của Taleb khác biệt với các phiên bản triết học trước đó, đặc biệt là trong lĩnh vực nhận thức luận, vì nó liên quan đến hiện tượng có các đặc điểm thống kê và thực nghiệm cụ thể.

Vấn đề mà Taleb đề cập liên quan đến những hạn chế trong nhận thức trong một số lĩnh vực ra quyết định. Những hạn chế này có hai khía cạnh: triết học (toán học) và kinh nghiệm (những thiên lệch nhận thức mà con người thường mắc phải). Khía cạnh triết học đề cập đến sự thiếu hụt kiến thức khi đối mặt với các sự kiện hiếm gặp vì chúng không thể được nhìn thấy trong các mẫu quá khứ và do đó yêu cầu một lý thuyết ngoại suy mạnh mẽ; sự dự đoán về các sự kiện phụ thuộc ngày càng nhiều vào các lý thuyết khi xác suất của chúng rất thấp. Trong khía cạnh này, kiến thức không chắc chắn và hậu quả của nó đòi hỏi sự chống chịu cao hơn.

Theo Taleb, các nhà tư tưởng trước đây như Hume, Mill và Popper, đã xử lý khái niệm về sự không thể, tập trung vào vấn đề cảm ứng trong logic, cụ thể là việc rút ra kết luận chung từ các quan sát cụ thể. Đặc điểm nổi bật và duy nhất của sự kiện thiên nga đen theo Taleb là tính nổi bật của nó. Ông cho rằng hầu hết các sự kiện có ảnh hưởng lớn trong lịch sử đều bắt nguồn từ những điều không thể dự đoán trước - nhưng sau đó con người thường tự thuyết phục rằng các sự kiện này có thể được giải thích trong bối cảnh nhận thức sau đó.