Buzz
Bình Định, đất nước của những vị vua Chămpa, không chỉ hút hồn du khách bởi vẻ đẹp hữu tình của Kỳ Co, Hòn Khô, Eo Gió, Trung Lương... mà còn là nguồn cảm hứng văn hóa từ di tích Chămpa đến nghệ thuật Tuồng, bài Chòi, võ thuật cổ truyền Tây Sơn và những làng nghề truyền thống có lịch sử lâu dài.
Làng nghề nón ngựa Phú Gia - Kỳ quan văn hóa bền vững
Cổng chào đón du khách vào thế giới đặc sắc của làng nghề nón ngựa Phú Gia
Làng nghề nón ngựa Phú Gia tọa lạc tại thôn Phú Gia, xã Cát Tường, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định với hơn 4 thế kỷ lịch sử.
Nón ngựa Phú Gia, hay còn được biết đến như “kiệt tác” của nghệ thuật nón lá, không chỉ là sản phẩm thủ công mỹ nghệ độc đáo mà còn là bảo vật lưu giữ nét văn hóa và lịch sử, hình thành từ thời vua Quang Trung đến ngày nay. Ngày xưa, nón ngựa là biểu tượng của quyền lực và chỉ dành cho giới lưu hương, quan lại khi cưỡi ngựa. Với độ dẻo dai, bền bỉ, nó trở thành biểu tượng mạnh mẽ và uy nghiêm. Khi nhắc đến nón ngựa, hình ảnh đội quân Tây Sơn thần tốc hiện lên trong tâm trí.
Họa tiết rồng, hoa mai và các chi tiết trang trí trên chóp đồng rực rỡ
Mỗi họa tiết trên nón thể hiện địa vị xã hội, từ chức vị xã trưởng trở lên sẽ đội nón ngựa với chụp bằng đồng hoặc bạc, chạm trổ hình dáng của long, lân, quy, phụng. Những người thượng lưu và địa chủ lại chọn nón có hoa mai, cúc, trúc, tùng, biểu tượng cho sự thanh tao và đài các. Có câu đồng dao hóm hỉnh ngày xưa: “Cưỡi ngựa đội nón ngựa, oai hùng đến cả làng.”
“Thầy Chánh, nón chụp bạc, áo tam gian
Cưỡi ngựa qua làng con gái chạy te…”
Để tạo ra chiếc nón ngựa hoàn chỉnh, người thợ phải dành từ 3-5 ngày hoặc thậm chí một tháng nếu làm những mẫu phức tạp. Nón ngựa Phú Gia, khác biệt với nón lá thông thường, có kết cấu đặc biệt và điều này thể hiện qua 10 công đoạn chính như tạo sườn mê, thắt nan sườn, lợp lá, và thêu hoa văn. Công đoạn khó nhất là thêu hoa văn, mất từ 1-3 ngày để hoàn thành tùy vào độ tinh xảo của mẫu hoa văn.
Một trong những bước quan trọng tạo nên chiếc nón ngựa Phú Gia
Tại làng nón ngựa Phú Gia, người dân sử dụng 3 nguyên liệu chính: lá kè (lá cọ), cây giang và rễ dứa. Lá kè được lựa chọn từ vùng núi Vĩnh Thạnh, Gia Lai, sau đó phơi nắng, sấy qua lửa than và phơi sương để có độ dẻo dai tối ưu. Người thợ sử dụng kéo chuyên dụng để cắt lá thành từng miếng nhỏ theo chiều cao nón.
Lá kè chọn lọc để lợp nón
Cây giang, vật liệu chính làm sườn nón ngựa, thường được đào ở vùng An Tượng hoặc mua từ chợ Nón Gò Găng - chợ nón lớn nhất Bình Định. Sau khi lột vỏ, cây giang được phơi khô, chẻ thật nhỏ và đều. Nón ngựa thường có đường kính gần 50 phân và độ xiên góc khoảng 120 độ. Rễ dứa chọn loại sâu trong đất 3 năm để đảm bảo độ bền chắc, không bị mối mọt và được sử dụng làm sòi và vành nón.
Sườn nón ngựa - Bí mật của nghệ nhân
Theo truyền thống, lá cây dứa sau khi ngâm nước vài ngày được sử dụng để chằm nón. Nhưng ngày nay, sợi cước nhỏ thường thay thế để tạo đường nét sắc sảo. Công đoạn chằm chỉ chằm phía dưới mí lá, yêu cầu sự tỉ mỉ, khéo léo từ người thợ. Bên trong nón, nghệ nhân thêu hoa văn, lá, chim trĩ, long, lân, quy, phụng với nhiều màu sắc hài hòa.
Hình ảnh thêu tinh xảo bên trong chiếc nón ngựa
Tại làng nghề nón ngựa Phú Gia, cư dân chế tạo hai dạng nón ngựa phổ biến với mức giá đa dạng. Chiếc nón ngựa thông thường có chóp mở ra, trang trí đỉnh bằng một chùm chỉ nhiều màu sắc như bông hoa. Giá bán dao động từ 300.000 đến 500.000 đồng. Nón ngựa độc đáo hơn có thể được trang trí với chụp bạc, đồi mồi hoặc chụp đồng chạm trổ hình long, lân, quy, phụng.
Chóp bằng bạc (bên trái) và chóp bằng da đồi mồi (bên phải)
Nghệ nhân Đỗ Văn Lan không chỉ sáng tạo những chiếc nón ngựa thông thường mà còn tạo ra những chiếc nón lớn hơn, phục vụ cho việc trưng bày hoặc tham gia các triển lãm nghệ thuật truyền thống. Đặc biệt, chiếc nón có đường kính 1 mét đang gây chú ý tại không gian trưng bày nón ngựa của gia đình ông - đây cũng là chiếc nón ngựa lớn nhất Việt Nam và mất khoảng 1 tháng để hoàn thành.
Nón ngựa với đường kính lên đến 1 mét
Kệ trưng bày giới thiệu quá trình làm nón ngựa và những chiếc nón độc đáo của nghệ nhân Đỗ Văn Lan
Không chỉ tạo ra những chiếc nón ngựa truyền thống, nghệ nhân Đỗ Văn Lan còn đưa ra sáng tạo với một chiếc nón ngựa có hình dáng độc đáo, lấy cảm hứng từ nón quai thao. Tuy nhiên, việc tạo ra chiếc nón ngựa này mất nhiều thời gian hơn nhiều so với việc làm một chiếc nón ngựa truyền thống.
Chiếc nón ngựa mang hình dáng của nón quai thao tại xưởng của nghệ nhân Đỗ Văn Lan
Nghệ nhân Đỗ Văn Lan, người được coi là "bậc thầy" trong nghề làm nón ngựa với hơn 55 năm kinh nghiệm, bắt đầu với nghề từ khi mới 12 tuổi. Ông và vợ vẫn kiên trì truyền đạt nghệ thuật này cho con gái và con dâu. Ông đau đáu với việc giữ gìn và phát triển làng nghề trước sự biến động của cuộc sống hiện đại, đặc biệt là đối với giới trẻ bị cuốn theo nhịp sống hối hả.
Đôi vợ chồng nghệ nhân Đỗ Văn Lan, Nguyễn Thị Tâm
Tại làng nghề nón ngựa Phú Gia, ngoài sự nổi bật của nghệ thuật làm nón ngựa, nhiều gia đình vẫn truyền thống chằm những chiếc nón lá, đặc biệt là những người lớn tuổi trong làng, ai ai cũng biết cách chằm nón. Việc tạo ra những chiếc nón lá truyền thống đơn giản hơn nhiều so với quá trình làm nón ngựa.
Khung gỗ được sử dụng để tạo hình cho nan sườn của những chiếc nón lá
Dọc theo con đường vào làng, bạn sẽ thấy những hình ảnh tuyệt vời: bà, cô, chị ngồi chằm những chiếc nón tinh tế bên hiên nhà. Mặc dù nghề chằm nón lá mang lại thu nhập khiêm tốn, nhưng ở vùng quê Bình Định, việc thực hiện công việc tự do như chằm nón không chỉ giúp bảo quản thời gian mà còn tạo cơ hội cho các bà, các mẹ chăm sóc con cháu, theo người dân nói, "có đổng ra đồng, mua mắm, mua cá".
Ngồi gần hiên nhà, công việc chằm nón đòi hỏi sự tâm huyết
Làng nghề nón ngựa Phú Gia
Tác giả: Nguyễn Quang Kiên
*Bài viết tham gia chương trình Mytour Golocal
Mytour Golocal là chương trình viết blog giới thiệu những điểm đến tuyệt vời trên khắp Việt Nam, thuộc chương trình Mytour Go & Share. Đây là cơ hội độc đáo để giới thiệu vẻ đẹp du lịch địa phương cho mọi người. Bạn sẽ nhận ngay 800.000 VND và có cơ hội trở thành Cộng tác viên với Mytour khi bài viết đạt yêu cầu. Thông tin chi tiết về chương trình xem tại: https://trv.lk/golocal
