Khám phá trọc phú kiến thức, tri thức nguyên bản và tri thức tự thân

Vì sao chúng ta cần sở hữu tri thức nguyên bản khi tri thức vay mượn có thể tạo ra tiền bạc nhanh chóng và dễ dàng hơn?

‘Hành trình của Một Trọc Phú Kiến Thức’ là bài diễn thuyết của tác giả Đinh Đức Hoàng tại Lễ khai giảng Đại học Fulbright (tháng 9/2022). Chúng tôi trân trọng đăng tải và gửi đến bạn để cùng trải nghiệm.

Đây là một bài viết dài, mang đúng phong cách của tác giả “Hoàng Hối Hận”, hãy dành thời gian trong một không gian yên tĩnh để cùng đọc và suy ngẫm nhé.

Hành trình của Một Trọc Phú Kiến Thức

“Trong lá thư mời từ Chủ tịch Đại học Fulbright Đàm Bích Thủy gửi cho tôi để tham gia lễ khai giảng năm nay, chủ đề được đặt ra là: Phá vỡ những khuôn mẫu và kiến tạo thế giới theo cách của bạn.

Tôi thật sự rơi vào tình trạng rối bời. Tôi không biết nên nói gì với các bạn. Có một sự nghịch lý ở đây, vì tôi chính là người theo đuổi chủ nghĩa kinh nghiệm. Nếu mục tiêu là phá vỡ khuôn mẫu, thì tại sao lại lắng nghe những lời khuyên của người đi trước? Ai sẽ dám dạy chúng ta cách thoát khỏi những kinh nghiệm? Để phá vỡ những khuôn mẫu, điều đầu tiên chúng ta cần làm là nghi ngờ, đặt câu hỏi về những gì chúng ta được dạy, chứ không phải chấp nhận mù quáng.

Chính tôi đã trải qua những giai đoạn đó – đặt ra những câu hỏi và nghi ngờ về mọi kinh nghiệm được truyền đạt – và bây giờ tôi lại bảo các bạn nghe tôi, vì điều này là đúng đắn và thông minh.

Nghịch lý này lan tỏa khắp mọi nơi. Ngay cả chủ nghĩa tự do cũng trở thành một hệ thống nguyên tắc gò ép, đôi khi, trong lịch sử, nó được lợi dụng để áp đặt bằng vũ lực. Ai lại dám ép buộc người khác phải tự do, và còn dùng cả bạo lực? Rồi tự dưng đến và đánh người ta cho sưng mắt, ai cho phép mày suy nghĩ thế? Mày cần nghĩ lại về ý nghĩa của tự do.

Suy ngẫm lâu, tôi tự đặt ra câu hỏi về điều gì là quan trọng nhất tôi học được trong cuộc sống, để chia sẻ trong lễ khai giảng này.

Tôi muốn giới thiệu một khái niệm tiếng Đức, “Bildungsphilister”. Đọc là bi-đung-phi-lis-tà. Nó là một khái niệm mà Friedrich Nietzsche đã đưa ra. Tạm dịch, nó có nghĩa là “người trọc phú kiến thức”.

Lúc 19 tuổi, tôi đọc nhiều về triết học. Lúc đó, Internet vẫn là xa xỉ với chúng tôi. Trong năm đầu đại học, tôi làm thuê cho một công ty truyền thông và thường ngủ lại văn phòng vì có điều hòa, mì ăn liền và truy cập Internet. Trong những đêm thức trắng, sau khi ăn mì, tôi đọc Tư bản luận của Marx, Kinh Tăng chi bộ của Thích ca, Đạo đức học của Kant và Zahasthustra đã nói như thế của Nietzsche. Tất nhiên, chẳng hiểu gì cả. Tôi nghĩ mình cần đọc những tác phẩm nổi tiếng và kinh điển để trở thành người giỏi. Nhưng với những ông như Kant, mỗi từ là một trang, tôi chẳng hiểu gì.

Trong khoảng thời gian ấy, tôi may mắn nắm được một quan điểm của Nietzsche - đó là việc đọc nhiều không đồng nghĩa với việc trở thành một trọc phú kiến thức, mà thay vào đó, chỉ làm cho bạn trở thành người hiểu biết sâu sắc hơn.

Khái niệm trọc phú kiến thức thường ám chỉ những người đọc quá nhiều, chìm đắm trong báo chí và sách vở, ghi nhớ mọi kiến thức một cách mù quáng và tin rằng chúng thuộc về họ. Hiện nay, bạn có thể bắt gặp những người như vậy ở mọi nơi, đặc biệt là trong xã hội Việt Nam ngày nay với sự lan tràn của Internet và nguồn thông tin vô tận.

Các trang fanpage chia sẻ những đoạn trích nổi tiếng; những hotgirl khoe vóc dáng bên cạnh những lời hay ý đẹp về cuộc sống; những diễn giả chỉ biết nói lại những điều từ sách phương Tây mà không có công trình thực tế; những nhà báo và học giả thụ động, lạc quan vào việc trích dẫn từ những danh nhân... Và không chỉ giới hạn trong lĩnh vực khoa học, nếu bạn theo dõi đủ số lượng fanpage và instagram, bạn sẽ bị ngập tràn tri thức về cuộc sống, tình cảm và cách sống - tất cả chỉ là copy and paste.

Ngày mai, bạn có thể trở thành một người như vậy. Đọc xong, bạn cảm thấy thỏa mãn và tự tin hơn người khác. Ngày mai, bạn có thể tự tin hỏi bạn bè: 'Bạn có biết tại sao thị trường nhà đất Hoa Kỳ và Phố Wall sụp đổ vào năm 2008 không?' - vừa xem một bộ phim của Michael Moore. Sâu sắc đấy, để tôi giải thích cho bạn. Trọc phú kiến thức sẽ biến bạn thành người nói chuyện kiểu đó.

Ở đây, tôi và các thầy ở đây muốn nói rằng, dù bạn đã xem hết Michael Moore, Adam McKay và đọc hết Noam Chomsky, bạn vẫn chưa hiểu rõ điều gì đã xảy ra ở Mỹ. Chỉ khi bạn thực sự quan sát cách hệ thống ngân hàng và thị trường BĐS Việt Nam hoạt động - đặc biệt là tại Việt Nam và trong năm 2022 - bạn mới thấu hiểu sự kiện năm 2008 ở Mỹ. Đây thực sự là cách mà tri thức tự hình thành.

Việc đọc, ghi nhớ và lặp lại những kiến thức từ sách vở không bao giờ đúng. Vì kiến thức chỉ thực sự hình thành qua quá trình trải nghiệm, hấp thụ, tự phản biện và tự luận. Dù Noam Chomsky có nói điều gì đi chăng nữa, nó chỉ trở thành tri thức của bạn nếu bạn thực sự quan sát và trải nghiệm những điều đang diễn ra trong thế giới xung quanh. Nếu không nó tự hình thành bên trong, bạn chỉ là người lặp lại ý người khác.

Đó là cách tổng quát của Nietszche khi đưa ra khái niệm “trọc phú kiến thức”. Tôi may mắn ghi nhớ điều này từ khi mới 19 tuổi, tránh trở thành một người chỉ biết nói những điều mà không suy nghĩ.

Cần phải tránh trở thành một người như vậy, bởi sống như một trọc phú kiến thức là điều rất không tinh tế. Nói đi nói lại những điều mà bạn đã đọc, xem và nhớ chỉ khiến cho người khác ngu ngốc. Tôi, với việc chăm chỉ đọc sách báo, xem phim tài liệu trên Netflix, tôi có quyền nói về những điều trong đó. Đó chính là tri thức của tôi.

Các giáo viên ở đây muốn chia sẻ với các bạn rằng có những điều nghe có vẻ đơn giản, thậm chí là chán ngắt, nhưng chỉ khi trải qua và chiêm nghiệm, họ mới nhận ra đó chính là kiến thức cá nhân.

Để tôi kể cho các bạn một câu chuyện lý thú. Trong những năm thanh niên, tôi đã đọc kinh Tăng chi bộ của Thích Ca. Trong đó, có một số điều Phật dạy cho các Tì kheo, trong đó có một điều mà năm đó tôi thấy rất tâm đắc.

Câu đó là: “Tâm tư thế giới, không thể nghĩ đến bằng trí óc, nếu nghĩ đến có thể dẫn đến cuồng loạn và thống khổ”.

Diễn nôm câu này, ngày đó tôi cũng hiểu. Nói chung, thế giới xung quanh chúng ta, những sự kiện đang diễn ra là không thể hiểu bằng trí tuệ thông thường. Nếu cố gắng hiểu tâm tư thế giới, chỉ có thể đưa đến tình trạng mất trí.

Wow, đúng rồi đấy! Quá tuyệt vời. Câu này các bạn nhớ kỹ đấy nhé.

Bây giờ là câu chuyện của tôi. Có một giai đoạn, tôi gặp hai cô gái và không thể quyết định được ai sẽ là người tôi yêu. Tôi cũng không muốn lừa dối, vì tôi đã nói với một trong hai cô rằng cô kia là người tôi yêu. Cô thứ ba, tạm gọi là 'thứ 3', cũng đang có một người yêu khác. Chúng tôi có những khoảnh khắc tuyệt vời, đi chơi và tụ tập với bạn bè chung. Nhưng rồi tình cảm với cô bạn này bắt đầu leo thang, và cuối cùng cả hai cô gái đều không thể chịu đựng được nữa, họ quyết định gặp nhau để giải quyết.

Sau cuộc gặp, tôi đi về và tình cờ gặp bạn không chính thức trước. Bạn ấy nói với tôi rằng chúng tôi không nên gặp nhau nữa, và Hoàng ơi, đi thôi.

Có điều gì lạ lùng không các bạn? Lúc đó, tôi nói điều gì đây nhỉ? Tôi chỉ là một tên trọc phú kiến thức đấy, vừa qua 20 tuổi và đang thức đêm đọc sách triết học. Tôi tin rằng cả hai cô ấy đều yêu tôi một phần vì tâm hồn trọc phú này. Tôi nói với cô ấy như thế này:

“Tâm hồn thế giới, thời gian không thể dự đoán, nếu cố gắng dự đoán, người ta chỉ đi vào hỗn loạn và đau khổ”.

Tôi thường xuyên tìm sự giải thoát từ triết lý của Đức Phật Thích Ca để đối mặt với những rắc rối trong tình yêu. Chính xác như thế.

Cô ấy nói tôi hiểu biết ít quá, thì thôi vậy, tôi rời đi nhé.

Chuyện sau này càng trở nên hỗn loạn vì tôi không thể quay lại với người yêu chính thức của mình.

Sau 15 năm, đột nhiên, chúng tôi lại gặp nhau. Chỉ còn lại tình bạn cũ. Chúng tôi trò chuyện về cuộc sống, và dĩ nhiên, cả những điều không đáng bận tâm. Rồi bất ngờ, tôi nhận ra cả hai chúng tôi đã đến lúc hiểu câu nói ngày xưa. Đúng là tâm tư thế giới, thời gian không thể suy luận, nếu suy luận, người ta có thể đi vào cuồng loạn và đau khổ. Đến lúc đó, tôi mới hiểu. Và cô ấy cũng hiểu. Chúng tôi đã bước sang tuổi trung niên.

Ngay cả những câu trích dẫn về tình yêu hay lẽ sống, chúng ta đôi khi cần phải mất một khoảnh khắc, thường là 15 đến 20 năm, mới thực sự nhận thức được ý nghĩa của chúng.

Tri thức về tình yêu quan trọng, nhưng ngay cả trong lễ khai giảng của một trường đại học, hãy thảo luận về vai trò của tri thức trong sự nghiệp. Đối với tôi, bi kịch lớn nhất của mọi nhân sự, ở mọi lĩnh vực, là phải mượn tri thức.

Tôi có nhiều bạn bè là những tâm hồn trọc phú kiến thức. Họ có vị trí xã hội, cũng không khó kiếm tiền. Điều này đến từ đặc điểm của xã hội Việt Nam, nơi cơ hội tiếp cận tri thức chưa được phân phối đồng đều. Thời kỳ của các bạn có vẻ thuận lợi hơn một chút, nhưng ở nhiều vùng sâu, người ta vẫn chưa có Netflix để xem, không có sóng 4G và một cửa hàng sách cũng không có. Thời kỳ của tôi, khoảng cách này còn xa hơn. Tôi may mắn khi có cơ hội làm thêm và xem Internet chùa. Trái lại, vào những năm 2000, hầu hết bạn bè của tôi chỉ có thể đi ngủ sớm (nếu thức đêm, thì mì cũng không có để ăn).

Khoảng cách này tạo ra sự chênh lệch giữa những người đọc nhiều hơn người khác, tiếng Anh tốt hơn, và kỹ năng tìm kiếm Google xuất sắc hơn – họ tận dụng ưu thế đó để đạt vị trí xã hội. Hai mươi năm trước, thậm chí thị trường xuất bản bị thống trị bởi nội dung dịch thuật, chuyển từ báo nước ngoài. Người dân không tự tìm kiếm thông tin – họ chỉ cần trở thành những người đọc internet thông thạo để kiếm tiền. Thậm chí, nhiều tiền. Trong cuộc phỏng vấn xin việc đầu tiên của tôi cách đây 16 năm, câu hỏi đơn duy nhất tôi nhớ là nơi em đọc tin tức. Khi đó, biết đọc ở đâu là một loại kiến thức. Và nếu đọc bằng tiếng Anh, thì đó là điều tuyệt vời.

Ngày nay, những tâm hồn trọc phú kiến thức vẫn giữ vững vị trí trong xã hội.

Tuy nhiên, tôi cũng có những người bạn đồng hành suốt đời chỉ viết về những điều chân thật – những điều mà họ thực sự cảm nhận, trải qua, và tự tìm hiểu. Họ sẽ kiếm tiền chậm hơn, bởi vì không thể sản xuất hàng loạt. Có thể cả đời họ chỉ tạo ra một tác phẩm nổi tiếng. Nhưng đôi khi, nó khó khăn hơn việc vay mượn.

Cuộc đời tôi trọng thưởng loại người thứ hai – những người tạo ra những điều bằng tri thức nguyên bản. Loại người đầu tiên, dù có chiếc Mercedes S-Class hay trích dẫn được Kant bằng tiếng Đức, tôi vẫn cảm thấy xót xa cho họ. Một sự đau lòng chân thành.

Chắc chắn bạn đã nhận ra rằng trong loại người thứ hai này, không chỉ có các bác sĩ, nhạc sĩ, nhà nghiên cứu, mà còn có bác sĩ sửa xe, nông dân, chị bán ốc. Họ thực sự trở thành chuyên gia trong lĩnh vực của họ nhờ vào khả năng quan sát và trải nghiệm cá nhân.

Hãy tưởng tượng hai cảnh: một là bạn ngồi xổm ở cửa hàng sửa xe, nhìn bác sĩ sửa xe tháo chiếc Kawasaki của bạn, kiểm tra và chẩn đoán mọi vấn đề, tìm nguyên nhân của âm thanh lạ trong động cơ. Cảnh thứ hai là bạn ngồi trong một khóa học được giảng bởi một người có học vị tiến sĩ, nhưng bạn biết rằng tất cả các slides trên bảng đều được chuyển ngữ từ tài liệu nước ngoài, và ông ấy chỉ việt hóa chúng một cách nhanh chóng. Hãy tưởng tượng cả hai hình ảnh đó. Bạn sẽ hiểu cảm giác của tôi khi nói rằng tôi kính trọng loại người này và đồng cảm với loại người kia.

Tại sao chúng ta cần tri thức nguyên bản khi tri thức vay mượn vẫn có thể kiếm tiền nhanh hơn và dễ dàng hơn? Với tôi có hai lý do, một là sự bền vững của tri thức tự thân. Hai, là di sản bạn muốn để lại.

Tri thức vay mượn không bền vững, thậm chí trong việc kiếm tiền. Nếu bạn chỉ lặp lại những gì người khác đã nói, nó sẽ trở nên lạc hậu rất nhanh. Tôi đã nói trước đó rằng khi thị trường mới mở cửa, kiếm tiền từ nội dung vay mượn là thị trường chiếm ưu thế. Nhưng đến thời của bạn, những người có thể đọc tiếng Anh lưu loát và nắm bắt thông tin từ các nền tảng tự do như Reddit, đã không còn cần đến báo chí như trước. Những chuyên gia này bất ngờ trở nên thất nghiệp. Bạn sẽ không thể tưởng tượng được rằng ở tuổi 21, nếu điều chỉnh theo tỷ lệ lạm phát, tôi kiếm được tương đương với khoảng 70 triệu mỗi tháng ngày nay, chỉ bằng cách đọc và dịch báo nước ngoài. Bạn không thể tưởng tượng được, vì bây giờ có ai cần cái nghiệp vụ đó đâu? Bây giờ, chỉ biết đọc báo bằng tiếng Anh có nghĩa là không có kỹ năng gì cả.

Ngay lúc này, tôi đang chứng kiến sự suy giảm của nhiều chuyên gia vay mượn, những người thông thái về kiến thức, những bậc thầy Google.

Những kỹ sư nói như máy về “phong cách Bắc Âu”, tối giản hay “phong cách Đông Dương” chỉ vì người ta nói thế, mà không hiểu biết về các nguyên tắc cơ bản của từng nền văn hóa. Họ có thể kiếm tiền ở vài khu vực, nhưng sẽ mất dần thị phần ở những nơi mà chất lượng cuộc sống đang nâng cao.

Những nhà văn sao chép các bản kịch từ Hollywood và Hàn Quốc, đặt chúng vào bối cảnh Việt Nam mà không hiểu về tình cảm và định mệnh con người. Họ sẽ bị mất thị phần vào tay những tác giả quốc tế – những người dành cả đời để nghiên cứu một đề tài.

Những chuyên gia truyền thông nói về các mô hình phương Tây, trích dẫn Philip Kotler hay David Ogilvy mà không hiểu về tâm lý của người Á Đông hay Việt Nam. Họ sẽ mất thị phần vào tay bác sĩ sửa xe tự học mà tôi đã nói ở trước đó: nếu ông quyết định mở chuỗi cửa hàng, ông sẽ hiểu rõ hơn về cách người Việt Nam xử lý và mong đợi từ chiếc xe của mình. Ông sẽ hiểu Philip Kotler hơn cả những người đọc Philip Kotler bằng tiếng Anh và có thể tự xây dựng một chiến lược tiếp thị xuất sắc.

Chúng ta không nói về việc tìm việc ngay sau khi ra trường. Chúng ta đang đề cập đến một sự nghiệp kéo dài 30-40 năm. Google không thể duy trì được mô hình sự nghiệp như vậy.

Sự nghiệp của bạn chỉ bền vững nếu mỗi lời bạn nói đều là điều bạn chân thành. Nó bền vững khi bạn tin tưởng vào những điều bạn nói và hành động, khi nó trở thành một phần của tâm hồn và tư duy của bạn. Lúc đó, số tiền kiếm được không còn quyết định giá trị của sự nghiệp. Sự nghiệp bây giờ liên quan đến bản thân bạn, treo lững ở trái tim, không phải là áp lực từ số tiền. Đó mới thực sự bền vững.

Và tin tôi, xã hội đang dần tôn trọng những người mang tri thức nguyên bản. Đó sẽ là động lực xứng đáng cho bạn.

Lý do thứ hai bạn cần sở hữu tri thức tự thân là để lại di sản. Đây cũng là chủ đề của lễ khai giảng năm nay, xây dựng thế giới theo cách riêng của bạn. Di sản không phải là một tượng đài lớn, mà là bất cứ điều gì tốt đẹp bạn để lại cho thế giới này. Thế giới chỉ cần tốt lên một chút sau khi bạn rời đi, so với khi bạn bắt đầu, là khi bạn đã tạo ra di sản.

Vậy làm thế nào để đạt được tri thức nguyên bản? Bạn cần tiếp tục đọc, đọc nhiều hơn. Bạn cần ghi nhớ, nhưng không để khoe mẽ, tự tin với bộ nhớ của mình. Hãy giữ những kiến thức đó trong đầu, cuộc sống sẽ mang đến cho bạn các mảnh ghép để hình thành tri thức tự nhiên. Chỉ khi bạn tự tin rằng điều đó là kiến thức bạn tự nhận ra, bạn mới chia sẻ.

Copy và paste không là lựa chọn đúng. Điều này chỉ đúng khi bạn thực sự hiểu những gì bạn paste. Tôi chỉ nhận ra khái niệm 'trọc phú kiến thức' sau khoảng mười năm ghi nhớ kiến thức trong đầu.

Đây là một cuộc hành trình đau đớn, không giống như việc tra cứu trên Wikipedia và Pinterest để lấy nội dung cho deadline. Nhưng các thầy cô ở đây sẽ cho biết tri thức thường hình thành qua những thử thách, đau đớn và thậm chí cả những sai lầm.

Hành trình theo đuổi tri thức tự thân không công bằng. Có lúc bạn sẽ bất ngờ nhận ra rằng những người sao chép và vay mượn kiến thức đang kiếm tiền nhanh hơn và có vẻ thoải mái hơn.

Bạn có thể tự hỏi, mục đích của tôi khi đi học là để có một công việc tốt và kiếm được tiền, nhưng việc bảo tồn cái tôi và định hình thế giới theo cách riêng có ý nghĩa thực sự hay không.

Tôi sẽ nói gì nhỉ? Mức độ hiểu biết của bạn và sự tin tưởng vào điều gì là do chính bạn quyết định.

Vì tâm tư thế giới, thời không thể nghĩ đến được, và nếu nghĩ đến, người nghĩ có thể đi đến những trạng thái cuồng loạn và thống khổ.

Cảm ơn tất cả các bạn.

Video bài diễn thuyết của tác giả Đinh Đức Hoàng

Nguồn: Đinh Đức Hoàng. Hình ảnh: Freepik.

Đăng tải bởi: Quỳnh Nè

Từ khoá: Trọc phú kiến thức, tri thức nguyên bản và tri thức tự thân