Khí hậu tại các vùng cực

Hàn đới hay vùng lạnh là khu vực trên Trái Đất với kiểu khí hậu cực đoan, kéo dài từ hai vòng cực đến các cực. Lượng mưa tại đây rất ít, chỉ khoảng 500mm.

Các khu vực này không có mùa hè ấm áp, tức là không có tháng nào có nhiệt độ trung bình đạt 10 °C hoặc cao hơn. Khí hậu cực bao phủ hơn 20% diện tích Trái Đất. Những khu vực này thường xa xích đạo, dẫn đến ngày mùa đông ngắn và ngày hè dài hoặc kéo dài suốt mùa hè hoặc lâu hơn.

Khí hậu vùng cực đặc trưng với mùa hè mát mẻ và mùa đông cực kỳ lạnh, tạo ra lãnh nguyên, sông băng hoặc lớp băng vĩnh cửu hoặc bán vĩnh cửu.

Các loại hình khí hậu

Có hai kiểu khí hậu vùng cực. Loại ít khắc nghiệt hơn là khí hậu lãnh nguyên, xảy ra ở những nơi có ít nhất một tháng nhiệt độ trung bình trên 0 °C. Loại còn lại, khắc nghiệt hơn, được gọi là 'khí hậu chỏm băng' hoặc 'khí hậu băng giá vĩnh cửu', đặc trưng bởi nhiệt độ trung bình quanh năm luôn dưới 0 °C.

Đặc điểm của khí hậu

Khí hậu đới lạnh rất khắc nghiệt với mùa đông kéo dài, hiếm khi thấy ánh sáng Mặt Trời, thường xuyên xảy ra bão tuyết dữ dội và nhiệt độ trung bình luôn dưới -10⁰C, có thể xuống tới -50⁰C.

Mùa hè chỉ kéo dài từ 2 đến 3 tháng, trong thời gian này, Mặt Trời có thể di chuyển liên tục quanh chân trời, thậm chí kéo dài đến 6 tháng ở một số nơi. Nhiệt độ có tăng lên nhưng hiếm khi vượt quá 10⁰C.

Lượng mưa hàng năm rất thấp, chỉ khoảng dưới 500mm và chủ yếu là tuyết (ngoại trừ mùa hè). Mặt đất gần như luôn đóng băng, chỉ có một lớp mỏng tan ra trong mùa hè.

Tại Bắc Cực, mặt biển được bao phủ bởi một lớp băng dày khoảng 10m. Vào mùa hè, khi nhiệt độ tăng cao, băng vỡ thành các tảng băng trôi. Ở Nam Cực và Greenland, băng tạo thành các khiên băng dày tới 1500m. Mùa hè, các rìa của các khiên băng trượt xuống biển, vỡ ra thành những núi băng khổng lồ. Nhiều núi băng trôi theo các dòng biển về phía xích đạo và có thể mất hàng năm trời mới tan hết.

Hiện nay, Trái Đất đang bị nóng lên, dẫn đến việc băng ở hai vùng cực tan chảy và diện tích phủ băng giảm, gây ra hiện tượng nước biển dâng.

Các kiểu khí hậu vùng cực thường không có cây thân gỗ và có thể bị che phủ bởi các sông băng hoặc lớp băng vĩnh cửu hoặc bán vĩnh cửu. Trên Trái Đất, châu lục duy nhất có khí hậu cực đoan (EF – khí hậu chỏm băng) là Nam Cực. Hầu hết diện tích của Greenland cũng thuộc kiểu khí hậu EF. Các khu vực ven biển khác của Nam Cực và Greenland, nếu không có kiểu khí hậu này, thì chỉ có khí hậu lãnh nguyên (ET) ít khắc nghiệt hơn.

Khu vực xa nhất về phía bắc của đại lục Á-Âu, bao gồm từ vùng duyên hải đông bắc của bán đảo Scandinavia và kéo dài về phía đông đến eo biển Bering, cùng với phần lớn miền bắc Siberia và Bắc Iceland, có khí hậu lãnh nguyên. Các vùng lớn ở miền bắc Canada và miền bắc Alaska cũng trải qua khí hậu tương tự, nhưng chuyển sang khí hậu chỏm băng ở cực bắc Canada. Khu vực phía nam nhất của Nam Mỹ (quần đảo Tierra del Fuego), giáp eo biển Drake và các đảo gần Nam Cực như quần đảo Nam Shetland và Falkland, có khí hậu lãnh nguyên (ET), với mức độ khắc nghiệt thấp hơn so với những khu vực có vĩ độ tương tự ở Bắc bán cầu.

Ở những khu vực khác trên Trái Đất, nhiều ngọn núi cao có khí hậu không có tháng nào nhiệt độ trung bình đạt 10 °C hoặc cao hơn, nhưng điều này do độ cao gây ra, được gọi là khí hậu núi cao. Các kiểu khí hậu vùng cực cũng được quan sát trên một số hành tinh khác như Sao Hỏa, với các chỏm băng có thể thấy ở cả hai cực của hành tinh này.

Thích nghi của thực vật với điều kiện môi trường

Tại vùng đài nguyên phương Bắc, khí hậu lạnh quanh năm khiến thực vật chỉ phát triển trong mùa hè ngắn ngủi, đặc biệt ở các thung lũng kín gió. Cây cối thường nhỏ bé, thấp lùn, mọc kèm theo rong, rêu và địa y, với thân cây mọng nước và lá rụng nhiều...

Thích nghi của động vật với điều kiện môi trường

Các loài động vật ở đới lạnh đã phát triển các phương pháp thích nghi để sống trong khí hậu khắc nghiệt, chẳng hạn như lớp mỡ dày (hải cẩu, cá voi, cá nhà táng...), lớp lông dày (gấu trắng, cáo tuyết, tuần lộc...) hoặc bộ lông chống nước (chim cánh cụt,...). Chúng thường sống thành đàn đông đúc để hỗ trợ và giữ ấm cho nhau. Một số loài chọn cách ngủ đông để tiết kiệm năng lượng, trong khi số khác di cư đến những vùng ấm hơn để tránh cái lạnh của mùa đông. Vào mùa hè, cuộc sống ở đới lạnh trở nên sôi động khi cây cỏ, rêu, địa y... phát triển trên đất liền và sinh vật phù du nở rộ trong đại dương sau khi lớp băng tan, cung cấp nguồn thức ăn phong phú cho chim, thú, cá...

Hoạt động kinh tế ở vùng Bắc Cực

Khí hậu khắc nghiệt của đới lạnh khiến đây là nơi có rất ít cư dân. Dù đã thích nghi, các dân tộc bản địa sống lâu đời ở phương Bắc chỉ có thể tồn tại ở các đài nguyên ven biển phía bắc của châu Âu, châu Á, Bắc Mỹ. Người La-pông ở Bắc Âu và người Chúc, người I-a-kut, người Xa-mô-y-ét ở Bắc Á chăn nuôi tuần lộc và săn thú có lông quý. Người Inuit ở Bắc Mỹ và đảo Greenland sống chủ yếu bằng việc đánh bắt cá hoặc săn tuần lộc, hải cẩu, gấu trắng... để lấy thịt, da và mỡ dùng để sưởi ấm. Họ di chuyển bằng các xe trượt do chó kéo.

• Bắc Cực
• Khí hậu của châu Nam Cực

Tài nguyên bên ngoài

• Báo cáo năm 2006 về tình trạng Bắc Cực từ NOAA