Khí tiết

Khí tiết (Hán văn phồn thể: 節氣; Hán văn giản thể: 节气; bính âm: Jiéqì) là 24 mốc đặc biệt trên quỹ đạo của Trái Đất quanh Mặt Trời, mỗi mốc cách nhau 15°. Khí tiết được các nền văn minh phương Đông cổ đại như Trung Quốc, Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên sử dụng để điều chỉnh mùa vụ. Ở Việt Nam, một số học giả phân biệt giữa tiết và khí, cho rằng mỗi tiết đều tương ứng với một khí. Tuy nhiên, để dễ hiểu, nhiều người vẫn gọi chung là khí tiết hoặc đơn giản chỉ là tiết.

Hai yếu tố chính ảnh hưởng đến khoảng cách giữa các khí tiết gần nhau là:

1. Quỹ đạo của Trái Đất gần hình elíp hơn là hình cầu, nên tốc độ di chuyển của Trái Đất quanh Mặt Trời không đồng đều. Do đó, khoảng cách thời gian giữa các khí tiết không cố định.
2. Thời điểm bắt đầu mỗi khí tiết thường được làm tròn theo đầu ngày mà khí tiết đó bắt đầu.

Khoảng cách giữa hai khí tiết kề nhau thường nằm trong khoảng 14-16 ngày. Ví dụ, trong kỷ nguyên J2000, thời gian từ điểm thu phân đến điểm xuân phân ở Bắc Bán cầu là 179 ngày, ngắn hơn so với khoảng thời gian từ điểm xuân phân đến điểm thu phân. Điều này do quỹ đạo elip của Trái Đất; vào tháng 1, Trái Đất gần Mặt Trời nhất (điểm cận nhật khoảng ngày 3 tháng 1), nên theo định luật Kepler, nó di chuyển nhanh hơn so với khi ở xa Mặt Trời (điểm viễn nhật khoảng ngày 4 tháng 7). Vì thế, nửa hoàng đạo từ điểm xuân phân đến điểm thu phân kéo dài 186 ngày, trong khi nửa còn lại từ điểm thu phân đến điểm xuân phân chỉ mất khoảng 179 đến 180 ngày.

24 khí tiết

Dưới đây là danh sách 24 khí tiết trong lịch của các quốc gia phương Đông:

Chú ý:

1. Cách viết trong ngoặc là kiểu Hanja
2. Các tiết khí có ý nghĩa tương tự ở các quốc gia, nhưng có một số khác biệt rõ ràng.
3. Ngày bắt đầu của mỗi tiết khí có thể lệch nhau trong khoảng ±1 ngày.

Người Trung Quốc có bài thơ 'Nhị thập tứ tiết khí' để ghi nhớ các tiết khí.

Ở miền bắc Việt Nam, thời kỳ giữa các tiết khí như Đại tuyết và Tiểu tuyết thường không thấy tuyết rơi (trừ một số đỉnh núi cao như Fansipan và Mẫu Sơn với khả năng rất thấp và rơi vào thời gian của Tiểu hàn-Đại hàn).

Các điểm quan trọng như xuân phân, hạ chí, thu phân và đông chí tương ứng với các điểm vernal equinox, summer solstice, autumnal equinox và winter solstice trong tiếng Anh ở Bắc Bán cầu.

Ý nghĩa

Xem xét bảng các tiết khí trên, ta có thể thấy chúng liên quan mật thiết đến các yếu tố khí hậu và thời tiết đặc trưng của vùng đồng bằng sông Hoàng Hà ở Trung Quốc. Trong quá khứ, hệ thống này được dùng để tính toán thời điểm gieo trồng ngũ cốc sao cho phù hợp với điều kiện thời tiết và khả năng phát triển của chúng. Tuy nhiên, nó cũng có thể áp dụng cho các khu vực lân cận như miền bắc Việt Nam, Nhật Bản, Triều Tiên, v.v. Vì vậy, lịch Trung Quốc xưa còn được gọi là nông lịch, tức lịch dành cho nông nghiệp.

Phân loại mùa

Theo lịch tiết khí của Trung Quốc, các mùa bắt đầu từ những tiết khí có chữ 'lập' ở đầu tên. Ví dụ, mùa xuân bắt đầu với tiết khí lập xuân.

Tuy nhiên, phân loại này chỉ chính xác với thời tiết ở các nước Bắc Bán cầu quanh vùng Trung Hoa cổ đại. Ở các nước phương Tây, các mùa được phân chia theo các điểm như xuân phân, hạ chí, thu phân và đông chí. Trong thiên văn học, mùa trên các hành tinh cũng thường được phân chia theo kiểu phương Tây. Ví dụ, mùa xuân trên Sao Hỏa bắt đầu vào điểm xuân phân (kinh độ Mặt Trời bằng 0) và kết thúc vào điểm hạ chí (kinh độ Mặt Trời bằng 90°).

Tiểu tuyết, Đại tuyết ở Việt Nam

Dù lịch Việt Nam cũng chú trọng đến 24 tiết khí giống như các quốc gia Đông Á khác và ghi nhận hiện tượng tuyết rơi vào mùa đông, thực tế thì gần như toàn bộ Việt Nam không có tuyết rơi vào mùa đông, ngoại trừ một số khu vực núi cao phía bắc. Trong khoảng thời gian giữa hai tiết khí 'tiểu tuyết' và 'đại tuyết' (từ 21/11 đến 22/12), chỉ có một số đỉnh núi cao như Fansipan, Mẫu Sơn có thể xuất hiện tuyết, nhưng tần suất rất thấp và thường rơi vào thời gian các tiết tiểu hàn và đại hàn, tức là những tiết cuối cùng của mùa đông.

Điểm phân, chí

Thời điểm bắt đầu của các phân, chí như xuân phân, hạ chí, thu phân, đông chí trùng với các điểm như sau ở Bắc bán cầu:

• Điểm xuân phân (tiếng Anh: vernal equinox): Thời điểm xảy ra sự cân bằng ngày và đêm vào mùa xuân.
• Điểm hạ chí (tiếng Anh: summer solstice): Thời điểm xảy ra ngày dài nhất và đêm ngắn nhất vào mùa hè.
• Điểm thu phân (tiếng Anh: autumnal equinox): Thời điểm xảy ra sự cân bằng ngày và đêm vào mùa thu.
• Điểm đông chí (tiếng Anh: winter solstice): Thời điểm xảy ra ngày ngắn nhất và đêm dài nhất vào mùa đông.

Ứng dụng tại Nam bán cầu

Do sự nghiêng của trục trái đất, sự di chuyển của Trái Đất quanh Mặt Trời tạo ra các mùa ở Nam bán cầu lệch 6 tháng so với Bắc bán cầu. Các cặp mùa tương ứng ở hai bán cầu như sau:

Do đó, nếu bạn muốn sử dụng hệ thống 24 tiết khí ở Nam bán cầu, bạn có thể xác định giá trị bằng cách lấy kinh độ Mặt Trời - 180° (với các kinh độ Mặt Trời từ 180° trở lên) hoặc kinh độ Mặt Trời + 180° (với các kinh độ Mặt Trời nhỏ hơn 180°) để tìm tiết khí tương ứng tại Nam bán cầu. Ví dụ, với kinh độ Mặt Trời là 135° (bắt đầu tiết lập thu ở Bắc bán cầu), bạn cần tìm giá trị là 135° + 180° = 315°. Tra bảng sẽ thấy đó là tiết lập xuân tại Nam bán cầu. Tương tự, với kinh độ Mặt Trời là 210° (bắt đầu tiết sương giáng ở Bắc bán cầu), giá trị cần tìm là 210° - 180° = 30°. Tra bảng sẽ thấy đó là tiết cốc vũ tại Nam bán cầu.