Khu vườn

Vườn (tiếng Anh: garden) là một khu vực được thiết kế, thường là ngoài trời, dành để trồng cây, trưng bày, hoặc thưởng thức các loại thực vật và các yếu tố tự nhiên khác. Vườn mang đến không gian cho cuộc sống cá nhân hoặc xã hội. Tính kiểm soát là yếu tố quan trọng nhất, ngay cả với những khu vườn hoang dã. Điều này có nghĩa là tất cả các khu vườn đều có thể được giới hạn và sắp xếp theo cách của con người. Vườn có thể kết hợp cả vật liệu tự nhiên và nhân tạo.

Khu vườn thường được trang trí bằng các yếu tố như tượng, folly, pergola, trellis, stumpery, các lối đi bằng đá khô và các đặc điểm nước như đài phun nước, hồ nước (có thể có hoặc không có cá koi), thác nước hoặc những con lạch nhỏ. Một số khu vườn chỉ để trang trí, trong khi số khác dùng để sản xuất thực phẩm, đôi khi ở khu vực tách biệt hoặc xen kẽ với các cây cảnh. Các khu vườn sản xuất thực phẩm thường nhỏ hơn, đòi hỏi nhiều công sức hơn và phục vụ mục đích cá nhân hoặc tự cung cấp hơn là sản xuất để bán như ở các khu vườn thương mại. Việc dạo quanh các vườn hoa với nhiều loại cây khác nhau về độ cao, màu sắc, kết cấu và hương thơm mang lại sự thích thú và làm hài lòng các giác quan.

Các khu vườn dân cư và công cộng là những dạng phổ biến hiện nay, nhưng theo truyền thống, từ vườn thường mang ý nghĩa rộng hơn. Vườn bách thú là nơi sinh sống của các loài động vật mô phỏng môi trường tự nhiên của chúng, trước đây gọi là vườn động vật. Các khu vườn phương Tây chủ yếu tập trung vào thực vật, với từ garden thường có nghĩa là bao vây, và có thể là dạng rút gọn của vườn bách thảo. Tuy nhiên, một số kiểu vườn truyền thống ở phương Đông, như vườn đá Nhật Bản, sử dụng ít hoặc không sử dụng thực vật. Ngược lại, các khu vườn cảnh quan, như vườn phong cảnh phát triển từ thế kỷ 18, có thể không trồng hoa.

Định nghĩa từ nguyên

Nguồn gốc của từ 'gardening' liên quan đến khái niệm bao quanh: bắt nguồn từ tiếng Anh Trung cổ (Middle English) gardin, từ tiếng Pháp-Anglo gardin, jardin, có nguồn gốc từ tiếng Đức; tương tự như từ tiếng Đức cổ (Old High German) gard, gart, ám chỉ một khu vực bao quanh hoặc kết hợp, như trong Stuttgart. Xem từ gord (khảo cổ học) để biết thêm chi tiết về từ nguyên. Các từ yard, court, và tiếng Latin hortus (có nghĩa là 'vườn', do đó liên quan đến nghề làm vườn và vườn cây ăn quả), đều có nguồn gốc chung — tất cả đều chỉ một không gian kín.

Từ 'garden' trong tiếng Anh Anh chỉ một khu vực đất nhỏ được bao quanh bằng hàng rào, thường nằm cạnh một tòa nhà. Trong tiếng Anh Mỹ, từ này có nghĩa tương tự như sân.

Lịch sử

Văn hóa làm vườn đã có nguồn gốc từ thời cổ đại, với câu chuyện nổi tiếng về Alexandros Đại đế, người đã ngạc nhiên trước vẻ đẹp lộng lẫy của các khu vườn ở Babylon. Homer mô tả khu vườn của Alcinous với sự phong phú và sự cân đối về hình thức. Người La Mã cũng nổi tiếng với việc trồng các khu vườn thể hiện sự giàu có.

Chỉ đến thế kỷ 16, làm vườn mới được công nhận là một nghệ thuật ở châu Âu, khi nó trở thành biểu tượng của khái niệm 'nền cộng hòa lý tưởng'. Nghệ thuật làm vườn gợi nhớ đến hình ảnh của vườn Eden, một thời kỳ của sự thịnh vượng mà con người không biết đến đói khổ hay xung đột liên quan đến tài sản. Vào đầu thế kỷ 17, John Evelyn viết rằng 'cuộc sống của một người làm vườn tốt bụng có thể vất vả, nhưng là một cuộc sống đầy yên bình và mãn nguyện; nó mang tính Thiên nhiên và học hỏi, và do đó (nếu có) đóng góp vào sự ngoan đạo và chiêm ngưỡng.' Trong thời kỳ sở hữu đất, chủ nghĩa tập thể nông nghiệp của phong kiến châu Âu đã được lý tưởng hóa trong văn học như những “ảo tưởng về việc trở về vườn và vùng hoang dã”.

Trước khi xuất hiện xu hướng thẩm mỹ lý tưởng, Anh chỉ có rất ít khu vườn nổi bật, chủ yếu bị ảnh hưởng bởi phong cách từ lục địa châu Âu. Truyền thống làm vườn ở Anh thường nhấn mạnh mục đích thực dụng hơn là tính thẩm mỹ, khác với các khu vườn lớn chủ yếu ở các lâu đài và ít phổ biến hơn ở các trường đại học. Các khu vườn Tudor nổi bật với sự tương phản thay vì chuyển tiếp, có thể phân biệt qua màu sắc và hình thức. Chúng không nhằm bổ sung cho ngôi nhà hay kiến trúc mà được thiết kế như những không gian độc lập, với mục đích trồng và trưng bày các loại hoa và cây cảnh. Những người làm vườn thường thể hiện tính nghệ thuật qua các khu vườn thắt nút, với các cách sắp xếp phức tạp và các loại cây như cây hoàng dương và thảo mộc ít phổ biến như hương thảo. Các con đường trải cát chạy giữa hàng rào của những khu vườn thắt nút, trong khi các khu vực kín được phủ đầy bởi các bông hoa đơn sắc. Các khu vườn thắt nút và parterre luôn được thiết kế trên mặt đất phẳng và các khu vực trên cao dành cho việc quan sát tổng thể của khu vườn.

Vào năm 1624, Henry Wotton mô tả các khu vườn Jacobean là 'một sự lầm lẫn thú vị'. Dưới ảnh hưởng của thời kỳ Phục hưng Ý, các khu vườn Caroline bắt đầu loại bỏ những thiết kế lộn xộn của trước đó, đánh dấu sự khởi đầu của một xu hướng thiết kế đối xứng, hòa quyện với kiến trúc của tòa nhà và tạo ra các sân thượng để quan sát ngôi nhà và khu vườn. Khu vườn Caroline duy nhất còn lại hiện nằm tại Bolsover Castle ở Derbyshire, nhưng với thiết kế khá đơn giản.

Giữa thế kỷ 17, thiết kế đối xứng trục trở nên phổ biến trong các truyền thống làm vườn Pháp của André Mollet và Jacques Boyceau. Boyceau đã viết: 'Dù đẹp đến đâu, mọi thứ đều có thể bị lỗi nếu không được sắp xếp theo trật tự và tính đối xứng phù hợp.' Trong thời kỳ trị vì của vua Charles II ở Anh, nhiều ngôi nhà đồng quê theo phong cách kiến trúc Baroque mới được xây dựng, trong khi Thomas Cromwell đã tìm cách phá hủy nhiều khu vườn theo phong cách Tudor, Jacobean và Caroline.

Thiết kế vườn

Thiết kế vườn là quá trình lên kế hoạch cho cách bố trí và quy hoạch trồng trọt trong khu vườn và cảnh quan xung quanh. Khu vườn có thể được thiết kế bởi chủ vườn hoặc nhờ các chuyên gia thiết kế. Các nhà thiết kế vườn chuyên nghiệp, thường có đào tạo bài bản, áp dụng các nguyên tắc thiết kế và trồng trọt để lựa chọn cây trồng phù hợp. Một số nhà thiết kế cũng là kiến trúc sư cảnh quan, với trình độ đào tạo chính quy và yêu cầu giấy phép từ nhà nước.

Thiết kế vườn bao gồm nhiều yếu tố, từ cấu trúc cảnh quan cứng như lối đi, hàng rào, tường, đặc điểm nước, khu vực ngồi và sàn, đến các loại thực vật và yêu cầu chăm sóc như sự xuất hiện theo mùa, tuổi thọ, thói quen sinh học, kích thước, tốc độ phát triển và sự kết hợp với các yếu tố cảnh quan khác. Hầu hết các khu vườn kết hợp giữa yếu tố tự nhiên và xây dựng, ngay cả những khu vườn tự nhiên cũng có sự can thiệp của con người. Các yếu tố tự nhiên bao gồm hệ thực vật, động vật, đất, nước, không khí và ánh sáng. Yếu tố xây dựng gồm đường dẫn, sân, sàn, tác phẩm điêu khắc, hệ thống thoát nước, đèn và các công trình như lán, gazebo, pergola và folly, cùng các công trình sinh sống như thảm hoa, vườn ao và bãi cỏ.

Khi bảo trì khu vườn, cần xem xét nhiều yếu tố như tốc độ sinh trưởng của thực vật, khả năng tái sinh từ hạt giống (hàng năm hoặc lâu năm), thời gian nở hoa, thời gian và chi phí bảo trì thường xuyên, và nhiều đặc tính khác. Thiết kế vườn có thể chia thành hai loại: vườn chính thức và vườn tự nhiên. Điều quan trọng là cách khu vườn sẽ được sử dụng, phong cách thiết kế mong muốn và sự kết nối của không gian vườn với ngôi nhà hoặc các cấu trúc xung quanh. Ngân sách cũng là yếu tố quan trọng cần cân nhắc. Các hạn chế về ngân sách có thể được giải quyết bằng cách trồng ít cây hơn, chọn cây sinh trưởng nhanh và sử dụng vật liệu cảnh quan giá rẻ hơn. Chủ vườn cũng có thể thiết kế khu vườn phù hợp với diện tích và thời gian có sẵn.

Ứng dụng

Khu vườn không chỉ mang đến vẻ đẹp thẩm mỹ mà còn phục vụ nhiều mục đích giải trí và chức năng hữu ích.

• Kết nối với thiên nhiên
  • Trồng cây
  • Học hỏi từ vườn
• Quan sát tự nhiên
  • Chiêm ngưỡng các loài chim và côn trùng
  • Nhìn thấy sự thay đổi theo mùa
• Thư giãn
  • Ăn tối trên sân thượng
  • Trẻ em vui chơi trong vườn
  • Đọc sách và thư giãn trên võng
  • Chăm sóc thảm hoa
  • Làm gốm trong lán
  • Xây lều trong bụi cây
  • Thưởng thức ánh nắng mặt trời ấm áp
  • Tránh nắng và nhiệt độ cao
• Trồng các sản phẩm hữu ích
  • Hoa cắt cành để trang trí trong nhà
  • Các loại thảo mộc và rau tươi để nấu ăn

Các loại vườn

Các khu vườn có thể bao gồm nhiều loại thực vật khác nhau hoặc tập trung vào một loại cụ thể:

Các khu vườn có thể được thiết kế theo nhiều phong cách hoặc thẩm mỹ khác nhau:

Các loại vườn khác:

Vườn và môi trường

Những người làm vườn có thể gây ảnh hưởng xấu đến môi trường qua các hoạt động của họ, hoặc có thể cải thiện môi trường xung quanh. Những thiệt hại có thể bao gồm việc phá hủy môi trường sống khi xây dựng vườn và nhà cửa; gián tiếp phá hủy môi trường sống và thiếu hụt nguồn cung cấp vật liệu như than bùn và đá; cũng như cái chết của các sinh vật trong vườn. Ví dụ, việc tiêu diệt sên và ốc có thể ảnh hưởng đến các loài săn mồi của chúng như nhím và chim, dẫn đến sự mất cân bằng trong chuỗi thức ăn; sự tuyệt chủng của các loài bản địa do thu thập thực vật bừa bãi; và sự thay đổi khí hậu do hiệu ứng khí nhà kính.

Biến đổi khí hậu

Biến đổi khí hậu có nhiều ảnh hưởng tiêu cực đến các khu vườn; theo nhiều nghiên cứu, các tác động này chủ yếu là bất lợi. Đồng thời, các hoạt động làm vườn cũng góp phần vào sự biến đổi khí hậu. Người làm vườn có thể tạo ra khí nhà kính theo nhiều cách, bao gồm carbon dioxide, metan và nitơ oxit. Carbon dioxide được phát sinh từ việc canh tác đất, đốt chất thải, sử dụng công cụ chạy bằng nhiên liệu hóa thạch, và sử dụng than bùn. Metan sinh ra từ việc nén chặt đất và phân ủ không thoáng khí. Nitơ oxit được tạo ra khi phân bón dư thừa bị chuyển hóa thành nitơ oxit. Để giảm thiểu biến đổi khí hậu, người làm vườn có thể sử dụng cây xanh, bụi rậm, lớp phủ đất, chuyển đổi chất thải thành phân hữu cơ, giữ đất và phân ủ thông thoáng, hạn chế sử dụng than bùn, thay thế công cụ năng lượng bằng công cụ cầm tay, và sử dụng cây cố định đạm.

Tưới tiêu cho vườn

Có những người làm vườn không cần sử dụng nguồn nước bên ngoài để duy trì vườn của họ. Ở Anh, ví dụ như vườn bách thảo Ventnor trên đảo Wight, các khu vực của vườn Beth Chatto ở Essex, vườn Sticky Wicket ở Dorset, và các khu vườn của Hiệp hội Làm vườn Hoàng gia tại RHS Garden Harlow Carr và RHS Garden Hyde Hall đều thuộc loại này. Vườn mưa là kiểu vườn có khả năng thu thập nước mưa từ các bề mặt cứng và lưu trữ vào hệ thống chứa nước thay vì để nước chảy vào cống. Để tưới nước cho cây trong vườn, bạn có thể tham khảo các phương pháp như thu thập nước mưa, hệ thống tưới phun, tưới nhỏ giọt, nước máy, nước xám, bơm tay, và bình tưới.

• Danh sách các bài viết về làm vườn
• Tổng quan về nông nghiệp và làm vườn hữu cơ
• Danh bạ các nhà làm vườn chuyên nghiệp
• Danh mục sách và ấn phẩm về làm vườn và nghề vườn

Các liên kết bên ngoài

• Tài liệu về vườn trên Wikimedia Commons
• Tài liệu vườn phân loại trên Wikimedia Commons