Khúc hát mãnh liệt – Lời thơ tuyên ngôn

   Có thể nói, phần thơ tứ tuyến trong di sản thơ của Nguyễn Công Trứ là những tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao, trong đó bài thơ Khúc hát mãnh liệt có một vai trò quan trọng. Bài thơ này mang trong mình sức mạnh tuyên ngôn nhưng thực chất lại là một tổng kết của cuộc đời của Nguyên Công Trứ. Điều đặc biệt, cuộc đời làm quan của ông, khi nhìn lại, ông chỉ đánh giá bằng bốn chữ: mãnh liệt.

   Đầu tiên, đó là sự mãnh liệt khi ông Hi Văn tài đã bước vào lãnh địa của quyền lực, tức là sự mãnh liệt khi Nguyễn Công Trứ đã bước vào vương triều, ông đang “được phúc”. Sự mãnh liệt ở đây là sự thông minh và quyết đoán. Giống như tất cả những nhà quan hệ trở thành nhà quan, Nguyễn Công Trứ quyết tâm trong việc “giao thiên hạ” (cải cách xã hội). Đó là ước nguyện, rõ ràng có công ắt có danh. Nguyễn Công Trứ đã xem đó - danh vọng - là mục tiêu sống: “Không danh vọng thì thà đổ với cỏ cây”; đã làm thầy đứng trong thế giới “phải có danh vọng gì với núi sông”. Với một tư duy “mãnh liệt” như vậy, Nguyễn Công Trứ đã “dùng” tất cả mọi sự việc trong thế giới vào công việc của mình: Vũ trụ nội bốn phương phức tạp công việc. Cũng không nhiều nhà quan tự tin tự giác đến như thế trong việc tự thừa nhận trách nhiệm với cuộc sống. Và thực sự trong 28 năm, từ khi đỗ, cho đến khi nghỉ, Nguyễn Công Trứ đã chứng minh sự thông minh của mình. Ông đã liệt kê một loạt sự kiện lớn:

Khi đạt học vị Thám hoa, khi làm Tham tán, khi giữ chức Tổng đốc...

Khi ở Bình Tây, làm Đại tướng.

Có lúc trở về Phù doãn Thừa Thiên.

   Tất cả, Nguyễn Công Trứ đã thực hiện một cách “ngang bằng với cuộc đời” (nói như cụm từ đang được sử dụng phổ biến trong dân gian gần đây):

Bao gồm những chiến lược đã trở thành thế mạnh

   Nguyễn Công Trứ đã thể hiện sự tự hào về bản thân! Ngất ngưởng là một cách tự tôn, biểu hiện sự đánh giá cao về tài năng, phẩm chất và phong cách riêng của mình trong thời gian giữ vị trí mà những người yếu đuối thường dễ bị lạc lõng: quyền lực cao cấp.

   Tuy vậy, với Nguyễn Công Trứ, danh vọng không chỉ là danh tiếng mà còn là một trách nhiệm, một nghĩa vụ. Do đó, ông xem đó như là một sứ mệnh, tự nguyện buộc mình, mang tài năng và tự do vào lưới của nghĩa vụ:

   Một nhà nghiên cứu đã nhận xét “cách viết có phần trang trọng và không gây khó chịu là bởi nhà thơ rất nhận thức về tài năng và phẩm hạnh của mình”; tuy nhiên, có lẽ cần phải nói thêm: chính là nhờ sự giảm bớt của ngôn từ cầu kỳ và cụm từ “tay ngất ngưởng”. Nguyễn Công Trứ đã “trải mình trên đất trời” nhưng qua các trải nghiệm trong cuộc sống với những khó khăn và thử thách, ông nhìn nhận rằng tất cả không phải lúc nào cũng quan trọng, vững chắc và có lẽ không hoàn toàn chính xác, gần như là một trò đùa. Ông không phủ nhận thành tựu của mình nhưng ông đã nhìn nhận nó với một cái nhìn có phần khinh thường.

   Thứ hai là tâm trạng ngất ngưởng khi ngồi trên lưng bò vàng, yên nghỉ sau khi nghỉ việc quan.

   Thường thì, việc gỡ mũ áo nghỉ việc là một sự kiện rất quan trọng, một bước ngoặt trong cuộc đời của một quan lại, đặc biệt là một quan to như ông. Nhưng với Nguyễn Công Trứ, điều đó không khiến ông quan tâm.

   Ông không đắm chìm trong quá khứ và muốn “rửa sạch tay trước khi ra đi” như giáo sư : Trương Chính nhận định. Ngày 3 tháng 8 năm Thiệu Trị thứ 7 (1847) khi xin nghỉ hưu, ông đã viết đơn trả lại tất cả các bằng sắc cho triều đình và ngày “rời cung giải tỏa” chỉ còn lại duy nhất trong ông một sự kiện đặc biệt:

Được chở trên lưng con bò vàng đính đá quý.

   Nguyễn Công Trứ đã thực hiện một hành động không giống ai, đã thể hiện một sự trái ngược: trong khi thành phố đầy ầm ĩ, ngựa xe trang trọng, ông lại ngất ngưởng trên lưng con bò vàng tỏ ra tự tin! Không chỉ vậy, con bò của ông còn làm điều đó một cách phản kháng: là loài vật thấp kém, lại được trang sức bằng đồ trang sức cao cấp của loài gia súc. Theo truyền thống, Nguyễn Công Trứ còn buộc một chiếc mũ cao gạch vào đuôi của con bò ở điểm cần che nhất với một câu nói phê phán: “để che miệng thế gian!” Nguyễn Công Trứ đã chế giễu, khinh thị cả thế giới kỳ lạ. Không chỉ riêng ông mà cả con bò vàng của ông cũng ngất ngưởng.

   Thứ ba là sự ngất ngưởng trong tâm trạng từ bi đến mức thậm chí Bụt cũng phải cười.

   Nguyễn Công Trứ nghỉ việc, cương vị, quyền lợi và cuộc sống đã trải qua sự thay đổi sâu sắc: từ một quan tướng quyền lực “tay kiếm cung” ông trở thành một người già mang dạng từ bi. Nguyễn Công Trứ đã để lại phía sau một thời gian đầy sóng gió, trong khi phía trước, dường như chỉ là một cảnh trống trải: chỉ có núi Đại Nại quê hương ông với những đám mây trắng bồng bềnh:

Kìa núi kia phủ mây trắng bồng bềnh

   Dòng thơ đậm chất lãng mạn, khơi gợi cảm xúc nhẹ nhàng, đầy huyền bí. Hình ảnh những đám mây trắng - trắng muốt - trên đỉnh núi kích thích nhiều tưởng tượng. Chúng tượng trưng cho những điều thanh cao, cao thượng mà nhẹ nhàng, mong manh và không rõ ràng. Liệu tất cả có phải chỉ là hư không, “Bạch vân thương câu” (mây trắng biến thành hình chó xanh) có phải là sự thật?

   Tuy nhiên, Nguyễn Công Trứ luôn là một người mạnh mẽ, sự bí ẩn triết lý ấy không kéo dài lâu trong tâm trí ông. Ông đã nhanh chóng chọn cách sống độc đáo đủ để “thực hiện ước mơ” :

Một lãnh đạo mạnh mẽ nhưng có tâm hồn nhân từ.

Vóc dáng theo bước nhẹ nhàng trên đỉnh núi,

Bụt cũng nhìn thấy ông đang sống trong tâm trạng ngất ngưởng.

   Ở đây, giữa Nguyễn Công Trứ và thế gian, diễn ra những tình huống trái ngược: ông sống theo tinh thần từ bi nhưng lại có lối sống tiên cách. Ông không tu hành khổ sở, không tìm kiếm sự giác ngộ như người khác mà thay vào đó, ông sống thoải mái, sung sướng. Dù tham gia vào những cuộc dạo chơi, thậm chí là thăm chùa, nhưng ông không hề 'hết mình' vào những hoạt động đó. Đây là một hiện tượng 'đáng chú ý', nhưng chỉ đủ để thể hiện sự không quan tâm, thậm chí là sự khinh bỉ của tác giả, chứ không đủ để kết tội ông 'say sưa trong những cuộc chơi vui vẻ'. Vì thế, Bụt cũng chỉ biết cười, một nụ cười khoan dung và chấp nhận.

   Kết luận cuối cùng, Nguyễn Công Trứ coi sự ngất ngưởng là một đặc điểm độc đáo, phong cách sống khác biệt của bản thân.

   Trong đoạn trên, Nguyễn Công Trứ đã tự định nghĩa về bản thân mình ở từng giai đoạn: một tay ngất ngưởng trong thế giới quan trọng. Một cách ngất ngưởng khi nghỉ hưu, và một cách sống ngất ngưởng khi đã là người về hưu. Trong đoạn này, ông đánh giá bản thân một cách tổng quát và toàn diện. Ông không quan tâm đến việc được ca ngợi, không quan tâm đến việc bị phê phán, và đôi khi còn tham gia vào những hoạt động giải trí: uống rượu, nghe nhạc. Tuy nhiên, cuối cùng, ông vẫn là một người theo đuổi lối sống chân thành, một bản ngã cao cả, đã 'chấp nhận' mọi thứ, không để bị tác động và khinh bỉ những thứ phổ biến. Mặc dù, ông không được các nhà quản lý quốc gia ưa thích và ông cũng không ưa họ, nhưng ông vẫn thể hiện những sự trái ngược với họ. Trong lòng, lý tưởng mà ông luôn theo đuổi suốt đời vẫn là lòng trung quân, giúp đỡ người khác:

Không trách, cũng đừng khen, Phú đưa Nhạc tới Cổ Hàm.

Vị vua của tôi tôn trọng đạo lý đầu tiên.

   Kết thúc cuộc đời, Nguyễn Công Trứ cho rằng trách nhiệm 'kinh bang tế thế' và đạo nghĩa vua tôi là hai điều quan trọng nhất đối với một người đàn ông. Ông đã thực hiện những điều này một cách xuất sắc, không kém phần lẫy lừng những danh tướng thời xưa. Do đó, Nguyễn Công Trứ tự tin tuyên bố với sự kiêu hãnh:

Trong triều vua nào cũng không ai ngang ngược như ông!

   Thơ của Nguyễn Công Trứ phong phú và đa dạng. Bài thơ 'Bài ca ngất ngưởng' có vị trí đặc biệt trong tác phẩm của ông. Nó không chỉ là một tuyên ngôn về triết lý và lối sống mà còn là sự khẳng định về bản thân và sự nghiệp của ông. Chính nhờ bài thơ này với tài nghệ đặc sắc của mình mà hậu thế hiểu rõ hơn về con người đầy nguy nga của Nguyễn Công Trứ.