Kiến trúc Gô-tích

Kiến trúc Gô-tích (hay Gothique, Gô-tích) được phát triển sau thời kỳ kiến trúc Romanesque. Vào khoảng năm 1200, người châu Âu bắt đầu xây dựng nhà thờ và cung điện theo phong cách kiến trúc Gô-tích. Điểm khác biệt rõ nhất giữa hai dòng kiến trúc Trung cổ này là trong khi kiến trúc Romanesque sử dụng vòm tròn, kiến trúc Gô-tích lại sử dụng vòm nhọn. Kiến trúc Gô-tích có nhiều cửa sổ hơn và các cửa sổ này cũng lớn hơn so với kiến trúc Romanesque.

Kiến trúc Gô-tích (hay francigenum opus) là một phong cách kiến trúc xuất hiện từ nửa sau thời kỳ Trung cổ tại Tây Âu và phổ biến cho đến cuối thế kỷ 16.

Kiến trúc Gô-tích thường được biểu diễn rất rõ ràng và đẹp nhất trong các nhà thờ lớn, các nhà thờ và một số công trình dân dụng. Nhiều ví dụ về kiến trúc nhà thờ vẫn còn tồn tại đến ngày nay, và mỗi công trình, ngay cả những công trình nhỏ nhất, đều có sự đặc biệt riêng biệt do không có hai công trình kiến trúc Gô-tích nào giống nhau hoàn toàn. Rất nhiều công trình lớn được UNESCO công nhận là Di sản Văn hóa Thế giới, được coi là kiệt tác kiến trúc vô giá.

Thời kỳ phục hưng của kiến trúc Gô-tích bắt đầu từ giữa thế kỷ 18 tại Anh và lan rộng khắp Châu Âu suốt thế kỷ 19, và vẫn có ảnh hưởng sâu rộng trong kiến trúc nhà thờ và các trường đại học cho đến cuối thế kỷ 20.

Thuật ngữ Gô-tích

Người Ý thời Phục hưng đã gọi phong cách này là 'Gô-tích'. Ban đầu, nó được biết đến dưới cái tên Francigenum Opus, tức là 'công trình của người Pháp', đề cập đến phong cách xây dựng từ vùng Île-de-France. Thuật ngữ 'Gô-tích' ban đầu mang nghĩa tiêu cực, bắt nguồn từ tên gọi của người Goth, một nhóm mà người La Mã xem là 'những kẻ man rợ'. Vì thế, theo người Ý thời Phục hưng, kiến trúc Gô-tích được coi là sản phẩm của những kẻ man rợ, bởi nó là kết quả của sự phá vỡ những kỹ thuật và quan niệm thẩm mỹ Hy Lạp-La Mã.

Hầu hết các nhà khảo cổ và nhà nghiên cứu lịch sử nghệ thuật đều bác bỏ lập luận này và chỉ ra rằng, so với kiến trúc Romanesque tiền nó, kiến trúc Gô-tích là một sự tiếp tục phát triển hơn là một sự đoạn tuyệt.

Thẩm định nghệ thuật

Mặc dù kiến trúc Gothic được nhận biết nổi tiếng với việc sử dụng các mái vòm chóp (hay còn gọi là 'hình cung chóp' theo ngôn ngữ của những người bán đồ cổ), nhưng không thể phủ nhận những đặc điểm kiến trúc đặc thù của nó; giống như bất kỳ phong cách nào khác, Gothic cũng có những đặc trưng riêng biệt về kỹ thuật.

Kiến trúc Gothic khác với kiến trúc Romanesque ở chỗ không sử dụng các vòm bán nguyệt, thay vào đó tập trung vào tính logic và ý nghĩa của các vòm chóp.

Sự giao nhau giữa vòm cung chóp và vòm cung chóp cắt lượt đã được áp dụng từ trước khi kiến trúc Gothic xuất hiện lần đầu.

Rất nhiều các phương pháp xây dựng và trang trí đã được áp dụng. Sự xen kẽ giữa các cột trụ từ lớn đến nhỏ đã tạo nên nhịp điệu cho đường đi chính và làm nổi bật sự dài và rộng của nó. Mối tương quan giữa chiều cao và chiều rộng của đường đi chính có thể làm tăng hoặc giảm cảm giác cao của đỉnh vòm. Hình dạng của các cột, cách trang trí đỉnh của các cột, tỉ lệ giữa các tầng (vòm vuốt; triforium; cửa sổ cao),... tất cả đều đóng góp vào yếu tố thẩm mỹ của kiến trúc Gothic:

• Chiều cao (nhà thờ Saint-Pierre tại Beauvais)
• Sự xen kẽ giữa khoảng trống và yếu tố kiến trúc (nhà thờ Đức Bà Laon – Notre-Dame de Laon)
• Sự kết hợp không gian (nhà thờ Saint-Étienne tại Bourges)
• Phối cảnh ánh sáng và màu sắc (nhà thờ Notre-Dame de Chartres)

Những yếu tố kiến trúc này đã được áp dụng để phục vụ cho các nghiên cứu về thẩm mỹ. Chúng không chỉ là công cụ của nghiên cứu mà còn là công cụ hoàn thiện. Để nâng cao đường đi chính hơn nữa, kỹ thuật xây dựng vòm chống phải được hoàn thiện; để làm tăng ánh sáng và làm giảm mật độ của bức tường, việc sử dụng vòm vuốt nhọn đã được áp dụng rộng rãi hơn. Những cột ghép đã đồng nhất hóa không gian và tạo nên một cảm giác hợp lý về mặt thể tích.

Quá trình lịch sử

Kiến trúc Gothic bắt đầu xuất hiện ở vùng Île-de-France và Haute Picardie vào thế kỷ XII. Nhanh chóng lan rộng ở phía Bắc sông Loire, tiếp tục ở phía Nam sông Loire và trên toàn châu Âu cho đến giữa thế kỷ XVI; thậm chí ở một số quốc gia khác như đến thế kỷ XVII. Kỹ thuật và quan niệm thẩm mỹ của kiến trúc Gothic đã được vững vàng trong kiến trúc Pháp vào thế kỷ XVI trong một số chi tiết và mẫu kiến trúc; và sau đó, với sự xuất hiện của phong trào lịch sử vào thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX, phong cách này đã phát triển thành 'tân Gothic' (néo-gothique).

Đặc tính đặc biệt của nó kết hợp cả triết học và kiến trúc. Có thể nó thể hiện một trong những tinh hoàn thiện nhất về mặt nghệ thuật trong thời Trung cổ từ hai góc độ khác nhau.

Phong cách Gothic chủ yếu xuất hiện ở vùng Haute Picardie. Nó đã phát triển qua nhiều giai đoạn: Gothic sơ kỳ (thế kỷ XII), Gothic cổ điển (1190 – 1230), Gothic ánh sáng (1230 - 1350), và Gothic rực rỡ (thế kỷ XV-XVI). Trong thời kỳ phục hưng, Gothic vẫn tiếp tục phát triển tại Pháp với sự kết hợp giữa kiến trúc Gothic và phong cách trang trí phục hưng (nhà thờ Saint-Étienne du Mont ở Paris).

Kiến trúc này phổ biến chủ yếu ở Tây Âu và dần dần suy tàn ở nhiều vùng khác nhau như Gothic Angers, Normandie,…

1. Gothique primitif: tạm dịch là Gothic sơ kỳ
2. Gothique classique: tạm dịch là Gothic cổ điển
3. Gothique rayonnant: tạm dịch là Gothic ánh sáng với đặc điểm nổi bật là các cửa sổ rất lớn.
4. Gothique flamboyant: tạm dịch là Gothic rực rỡ với đặc điểm là những hoa văn trang trí nhẹ nhàng và phong phú như ngọn lửa.

Giai đoạn tiền Gothic

Từ cuối thế kỷ 10, những nhà thờ được xây dựng theo phong cách Romanesque tương tự như ở phần lớn Tây Âu: các hành lang chính che phủ bởi một mái vòm dạng nôi; tường dày và được bảo vệ bởi các cột ốp dày bên ngoài. Số lượng và kích thước các cửa sổ bị hạn chế và bên trong các kiến trúc thường được trang trí bằng các bức tranh tường sống động.

Các nhà sử học nghệ thuật ngày nay có khuynh hướng làm giảm sự chia cắt giữa phong cách Gothic và Romanesque bằng cách chứng minh rằng kiến trúc Gothic không hoàn toàn quên đi di sản nghệ thuật cổ điển. Những nhà điêu khắc và kiến trúc sư vẫn thường lấy cảm hứng từ các phương pháp xây dựng La Mã.

Thời kỳ Gothic sơ khai

Mặc dù các yếu tố kỹ thuật đã được sử dụng bởi các nghệ nhân từ nhiều thế kỷ trước, việc xây dựng nhà thờ Saint-Denis và nhà thờ lớn Saint-Étienne ở Sens mới chỉ được coi là các dấu mốc đầu tiên trong sự hình thành quan niệm thẩm mỹ Gothic trong lĩnh vực kiến trúc.

Các công trình Gothic đầu tiên xuất hiện vào khoảng những năm 1130-1150 tại vùng Ile-de-France và đặc biệt là ở Picardie. Trong giai đoạn này, sự gia tăng dân số đòi hỏi kích thước của các công trình tôn giáo cũng phải tăng lên. Tôn giáo, tín ngưỡng đóng vai trò quan trọng trong cuộc sống của những người theo đạo. Việc lan truyền các tiến bộ kỹ thuật đã đem lại kết quả tốt trong công việc. Cuối cùng, sự phát triển của các thành phố và thương mại là nguyên nhân dẫn đến sự xuất hiện của một tầng lớp giàu có.

Những công trình ban đầu

Mặc dù được công nhận vào năm 1163, việc xây dựng nhà thờ Saint-Étienne ở Sens đã bắt đầu từ năm 1135, đánh dấu nó là nhà thờ Gothic đầu tiên.

Tại nhà thờ Notre-Dame ở Morienval, đã xuất hiện một số đặc điểm của kiến trúc Gothic. Mặc dù nó tiên phong trước tu viện Saint-Denis, nó vẫn là một trong những công trình tôn giáo cuối cùng trong việc chuyển từ kiến trúc Romanesque rõ rệt.

Đan viện dòng Biển Đức ở Saint-Denis là một công trình lộng lẫy và độc đáo, nhờ vào hoạt động của Suger, trưởng tu viện từ năm 1122 đến 1151. Ông mong muốn phục hồi nhà thờ cổ từ thời Charlemagne để nhấn mạnh giá trị của thánh tích Saint Denis, và để làm điều này, ông hy vọng có thể tăng chiều cao và mở rộng các cửa sổ để cho ánh sáng tự nhiên len lỏi.

Suger quyết định hoàn thành việc xây dựng tu viện mới của mình bằng cách áp dụng phong cách mới, lấy cảm hứng từ nhà thờ Saint-Étienne ở Sens. Năm 1140, ông xây dựng phần mặt tây theo kiểu harmonique, lấy cảm hứng từ các mẫu Normandie trong giai đoạn Romanesque, giống như tu viện Saint-Étienne ở Caen, một ví dụ điển hình về phong cách harmonique của Normandie vào thời Charlemagne. Năm 1144, việc hoàn thành cung thánh của nhà thờ đã đánh dấu sự ra đời của một kiến trúc mới. Ông đã áp dụng lại nguyên lý từ các hành lang xung quanh chính đường tới các nhà nguyện và nhân đôi chúng, cải tiến bằng cách sắp xếp các nhà nguyện theo hình thức xếp kế nhau mà trước đây vẫn bị tách rời và ngăn cách bằng một tường ốp đơn giản. Mỗi nhà nguyện có các cửa sổ đôi trang bị kính màu để lọc ánh sáng. Vòm cũng sử dụng kỹ thuật gân cung chéo, giúp phân bố lực lượng lên các cột một cách đều hơn.

Tác phẩm Gothic đầu tiên nổi bật hơn vào nửa sau thế kỷ XII ở Bắc nước Pháp. Những nhà thờ này thu hút sự quan tâm của các giáo sĩ với sự tráng lệ của kiến trúc mới. Saint-Denis chuyển sang giai đoạn Gothic sơ kỳ: tuy nhiên, phong cách kiến trúc này không được hiểu và chấp nhận ngay lập tức (mặt tiền theo kiểu 'harmonique', hành lang kép, vòm cung nhọn). Nhà thờ Saint-Étienne ở Sens là một ví dụ khác về công trình tiên phong trong sự phát triển này nhưng ít táo bạo hơn Saint-Denis: sự xen kẽ giữa các cột (cột lớn/nhỏ), vòm chia làm 6 phần, tường vẫn dày - việc sử dụng các vòm chống chỉ trở nên phổ biến khi Gothic cổ điển bắt đầu (mặc dù sự xuất hiện đầu tiên của chúng được công nhận là vào những năm 1150 tại Saint-Germain-des-Prés). Tuy nhiên, có thể nhận thấy sự tiến bộ như việc loại bỏ hành lang ngang (tạo hình dạng thập giá với hành lang ở chính đường - 'transept'), làm cho không gian trở nên hợp nhất và ánh sáng dồi dào hơn. Những thay đổi tại Sens được chấp nhận nhiều hơn ở Saint-Denis. Nhà thờ Sens nhận được nhiều phản hồi và nhiều công trình kiến trúc khác nhanh chóng lấy cảm hứng từ ví dụ này, đặc biệt là ở Bắc sông Loire.

Gothic cổ điển

Gothic cổ điển (tiếng Anh: High Gothic) tương ứng với giai đoạn phát triển hoàn toàn và cân bằng hình dạng (cuối thế kỷ XII đến khoảng năm 1230). Hầu hết các nhà thờ lớn được xây dựng lại: Reims, Bourges, Amiens, vv. Một số nhà thờ được xây dựng hoặc tu sửa trong thành phố và làng; hoặc ở các tu viện, người ta bắt đầu áp dụng những nguyên lý mới từ cuối thế kỷ XII. Trong các nhà thờ, cách trang trí đơn giản hóa. Kiến trúc được đồng nhất hóa: từ bỏ ý tưởng xây dựng các cột xen kẽ từng được đánh giá cao tại Sens.

Kiến trúc Gothic hoàng gia dưới triều đại Capé tìm thấy những yếu tố cổ điển nhất. Trong giai đoạn này, các kiến trúc sư đã bắt đầu được biết đến, đặc biệt là qua các mê cung (Reims). Việc xây dựng được tối ưu hóa. Đá được sử dụng với tiêu chuẩn nhất định. Dự án đầu tiên của giai đoạn này là Chartres, một dự án quy mô với việc nâng cao độ cao lên 3 tầng được thực hiện thành công nhờ vào sự hoàn thiện của các mố đỡ. Việc hoàn thiện các vòm chống đã loại bỏ các đài ngồi, một tính năng đã được giữ từ trước. Các nước châu Âu khác bắt đầu chú ý đến kiểu kiến trúc mới này (Canterbury, Salisbury, vv).

Gothic ánh sáng

Lần nữa, phong cách này lại xuất hiện tại Saint-Denis khi nhà thờ cắt giảm các phần cao của cung thánh vào năm 1231. Phong cách này được thực sự công nhận vào năm 1240; các dự án đang xây dựng ngay lập tức chú ý đến xu hướng mới này và điều chỉnh một số chi tiết trên bản thiết kế.

Các nhà thờ ngày càng cao hơn. Về mặt kỹ thuật, sử dụng khung bằng đá cho phép các công trình có diện tích rộng và cửa sổ lớn.

Các cửa sổ mở rộng hơn, thậm chí chiếm hết bức tường: cột xương bằng đá, phần còn lại là thủy tinh, để ánh sáng lọt qua. Bề mặt chiếu sáng được gia tăng nhờ hành lang triforium ở trên chính đường, như tại Châlons. Tại Metz, bề mặt kính lên đến 6496m². Các cửa sổ được trang trí bởi họa tiết mảnh mai và tinh tế, không làm cản trở ánh sáng. Cửa sổ hoa hồng (Rosace) trở thành yếu tố không thể thiếu trong trang trí (như nhà thờ Đức Bà Paris, transept và mặt tiền nhà thờ Strasbourg).

Có sự nhất quán về không gian: các cột được đồng nhất; nhiều nhà nguyện hai bên sườn cũng mở rộng không gian của nhà thờ.

Các cột trụ thường được ghép nhiều, bao quanh bởi những cột nhỏ hơn tạo thành cụm. Ngược lại, một số nhà thờ chọn cột trụ là khối trụ, như tại nhà thờ Saint-Étienne ở Châlons.