Lan kim tuyến

Lan kim tuyến, Lan kim tuyến lông cứng, Kim tuyến, Kim tuyến tơ, Giải thủy tơ, Lan gấm, Cỏ nhung, Kim cương (Anoectochilus setaceus) là một loài thực vật đặc trưng của chi Anoectochilus.

Lan gấm là một loại địa lan thuộc phân họ Orchidoideae, phân tông Goodyerinae, với khoảng 35 chi và hơn 450 loài. Tên chi Lan gấm xuất phát từ tiếng Hy Lạp 'Open Lip', được Carl Blume đặt vào năm 1825 trong tác phẩm 'Bijdragen Tot de Flora của Nederlandsch Indies'. Loài địa lan này có hoa nhỏ, nhưng lá và vân lá rất đa dạng và đẹp. Chúng sinh trưởng trên các triền núi đá vôi, bên khe suối, dưới tán cây lớn trong rừng ẩm ở độ cao 500-1.600 mét. Cây ưa độ ẩm cao, bóng râm, kỵ ánh sáng, và yêu cầu đất tơi xốp, nhiều mùn. Cây cao 10–20 cm, có thân màu tím, mọng nước, phần non có lông mềm, mang 2-6 lá mọc cách, xòe trên mặt đất. Lá hình trái xoan hoặc hình trứng, dài 3–4 cm, rộng 2–3 cm, với 3-5 sọc gân dọc. Cuống lá dài 2–3 cm, có bẹ ôm lấy thân. Hoa mọc thành từng cụm dài 10–15 cm, với 5-10 hoa màu hồng, phủ lông đỏ, dài 2,5 cm, cánh môi dài 1,5 cm có 6-8 ria mỗi bên, đầu môi chia thành 2 thùy tròn. Bầu dài 13 mm, có lông thưa. Cây ra hoa từ tháng 10-12 và quả chín từ tháng 12 đến tháng 3 năm sau. Cây có thể sinh sản vô tính qua chồi và thân rễ.

Các loài Lan gấm đều quý giá. Một số loài có giá trị cao trong sinh vật cảnh, như Anoectochilus albo-lineatus Paret Rchbf., nổi tiếng và xuất hiện trên nhiều tạp chí cây cảnh. Ở Việt Nam, có khoảng hơn 15 loài Lan gấm, trong đó 2 loài cây thuốc quý là: 1) lan gấm ngọc vân bạc (Anoectochilus formosanus Hayata) và 2) lan gấm ngọc vân hồng (Anoectochilus roxburghii). Các loài này sống dọc dãy Hoàng Liên Sơn và dãy Trường Sơn.

Trong y học cổ truyền Trung Quốc, lan gấm được gọi là 'Yaowang - Vua thảo dược' với nhiều công dụng: 1) Tăng cường sức khỏe, cải thiện lưu thông khí huyết. 2) Có khả năng kháng khuẩn, điều trị viêm khí quản, viêm gan mãn tính. 3) Hỗ trợ điều trị thần kinh suy nhược. 4) Chữa ho khan. 5) Giúp điều trị đau họng. 6) Giảm cao huyết áp. 7) Hỗ trợ điều trị suy thận. 8) Giảm di tinh. 9) Điều trị đau lưng. 10) Giảm phong thấp. 11) Giúp tiêu đờm. 12) Giải độc. 13) Giải nhiệt. 14) Trẻ em khóc nhiều có thể dùng kim tuyến liên sắc để cải thiện. 15) Giúp bổ máu, dưỡng âm, chữa nóng phổi và nóng gan. 16) Tăng cường sức khỏe, điều trị bệnh phổi, di tinh, xuất tinh sớm, yếu gan, yếu tỳ, và các vết thương do rắn cắn. 17) Giải trừ u uất, thông khí, bồi dưỡng sức khỏe, điều trị các vấn đề về lục phủ ngũ tạng, đẩy lùi tâm hỏa, nóng gan, bệnh phổi, ho hen, đau ngực, đau lá lách, đau cuống họng, cao huyết áp, trẻ chậm lớn, suy thận. 18) Rượu lan gấm được xem là tiên dược hỗ trợ điều trị yếu sinh lý, hiếm muộn.

Y học hiện đại đã công nhận lan gấm là cây thuốc quý có khả năng chống ung thư và đã có nhiều nghiên cứu đăng trên các tạp chí uy tín, cũng như được cấp bằng sáng chế: 1) 'Các chiết xuất từ cây lan kim tuyến A.formosanus và các hợp chất liên quan được sử dụng như thuốc thảo dược hoặc bổ sung để phòng ngừa và điều trị các bệnh lý ác tính'. Nghiên cứu này đã được cấp bằng sáng chế tại Mỹ (US 7033617 B2). 2) Các hoạt động chống khối u của A. formosanus có thể kết hợp với hiệu ứng tăng cường miễn dịch mạnh mẽ. (Tseng CC1, Shang HF, Wang LF, Su B, Hsu CC, Kao HY, Cheng KT. PMID 16635745 [PubMed - indexed for MEDLINE]) 3) Chất chiết xuất từ A. formosanus có tác dụng gây độc tế bào bằng cách kích thích quá trình apoptosis, tương tự như cơ chế của thuốc chống ung thư. Nghiên cứu này đã được cấp bằng sáng chế tại Mỹ, Úc và Singapore (Lie-Fen Shyur, Ning-Sun Yang, Pei-Ling Kang, Show-Jane Sun, và Sheng-Yang Wang. IP Status: Issued US 7,033,617B2, SG 120,937, TW pending, CN 100475753C, MY 142178-A, AU 2003244587B2, JP pending, ID pending) 4) Tăng cường số lượng bạch cầu hạt và ngăn chặn sự giảm bạch cầu ở mô hình chuột ung thư ruột kết CT – 26 (Li-Chan Yang,1 Ting-Jang Lu,1 và Wen-Chuan Lin2 Taiwan. Nhận ngày 19 tháng 6 năm 2013; Sửa đổi ngày 20 tháng 8 năm 2013; Chấp nhận ngày 27 tháng 8 năm 2013 Bài viết mở truy cập dưới Giấy phép Creative Commons Attribution.) 5) Kích thích các tế bào T hỗ trợ loại I và loại II (Số đăng ký sáng chế: 20120277182 Đọc thêm: http://www.faqs.org/patents/app/20120277182#ixzz3mWYC5jo2) 6) Tăng sinh tế bào lympho B (Yen-chou Kuan, Tsai-jen Wu, Che-yu Kuo, Ju-chun Hsu, Wen-ying Chang, FuuSheu[ftp.ncbi.nlm.nih.gov])

Vì là cây thuốc quý hiếm, ngày xưa chỉ có vua chúa mới có điều kiện sử dụng. Ngày nay, lan gấm được các nhà giàu và bệnh nhân ung thư ở Trung Quốc, Đài Loan, Nhật Bản, Hàn Quốc, Singapore và Malaysia sử dụng hàng ngày để duy trì tinh thần minh mẫn, nâng cao chất lượng sống và kéo dài tuổi thọ.

Với giá trị dược liệu cao, lan gấm được thu mua với mức giá hơn 100.000.000 đồng VN/kg khô. Do số lượng ít, mọc rải rác và bị khai thác quá mức (chặt cả cây) nên loài cây này đã được đưa vào Sách đỏ Việt Nam năm 2007 theo Nghị định 32/2006/NĐ-CP, xếp hạng EN A1a,c,d và bị cấm khai thác nhằm mục đích thương mại.

Liên kết ngoài

• Tài liệu liên quan đến Anoectochilus setaceus trên Wikimedia Commons
• Lan kim tuyến Anoectochilus roxburghii, Anoectochilus setaceus trên SVRVN
• Cứu lấy loài cỏ quý! Lưu trữ 2014-01-16 tại Wayback Machine DƯƠNG ĐỨC CHIẾN, báo Hà Tĩnh 6:35 13/01/2014
• Bài viết 'Lan Gấm - Lan Kim Tuyến: Một dược liệu quý của Việt Nam' Hoàng Anh, báo Dân Trí 14/4/2016
• Bài viết Cây Sói rừng & Lan kim tuyến của TSHK. Trần Công Khanh trên tạp chí Thuốc & Sức khỏe số 431 ngày 1.7.2011, ISSN 1859-1922, tr. 13