Lăng Taj Mahal

Tāj Mahal (tiếng Urdu: تاج محل, tiếng Hindi: ताज महल) là một lăng mộ nổi tiếng nằm ở Agra, Ấn Độ. Hoàng đế Mogul Shāh Jahān (gốc Ba Tư, lên ngôi năm 1627); tên Ba Tư Shah Jahan (شاه ‌جها) có nghĩa là 'chúa tể thế giới' đã cho xây dựng công trình này để tưởng nhớ người vợ quá cố của ông, Mumtaz Mahal. Công trình bắt đầu xây dựng vào năm 1631 và hoàn thành vào năm 1653. Có nhiều ý kiến khác nhau về việc ai là người thiết kế Taj Mahal; rõ ràng, một đội ngũ các kiến trúc sư và thợ thủ công đã tham gia thiết kế công trình, trong đó Ustad Ahmad Lahauri thường được xem là kiến trúc sư chính.

Taj Mahal thường được xem là mẫu hình lý tưởng nhất của kiến trúc Mogul, kết hợp các yếu tố của kiến trúc Ba Tư, Thổ Nhĩ Kỳ, Ấn Độ và Hồi giáo. Dù mái vòm bằng đá cẩm thạch trắng là phần nổi bật nhất, Taj Mahal thực sự là sự kết hợp của nhiều phong cách kiến trúc. Được liệt vào danh sách Di sản Thế giới của UNESCO năm 1983, Taj Mahal được miêu tả là một 'kiệt tác được cả thế giới ngưỡng mộ trong số các di sản thế giới.' Việc xây dựng Taj Mahal được giám sát bởi một hội đồng kiến trúc sư dưới sự chỉ đạo của triều đình, bao gồm Abd ul-Karim Khan Ma'mur, Makramat Khan và Ustad Ahmad Lahauri, trong đó Lahauri thường được coi là người thiết kế chính.

Nguồn gốc và cảm hứng

Shah Jahan, hoàng đế của Đế quốc Mogul trong thời kỳ hưng thịnh nhất, sở hữu nguồn tài nguyên vô cùng phong phú. Vào năm 1631, người vợ thứ ba của ông qua đời khi sinh đứa con gái thứ hai, cũng là con chung thứ mười bốn của họ. Sự mất mát này khiến Shah Jahan không thể nguôi ngoai. Các biên niên sử triều đình thời đó ghi nhận nhiều câu chuyện về nỗi đau của ông trước cái chết của Mumtaz, và chúng đã trở thành cảm hứng cho Taj Mahal. Ví dụ, 'Abd al-Hamid Lahawri đã ghi lại rằng, trước khi bà qua đời, hoàng đế có 'hai mươi sợi râu bạc,' nhưng sau đó, không còn sợi nào không bạc.

Việc xây dựng Taj Mahal bắt đầu ngay sau cái chết của Mumtaz vào năm 1632 tại Agra. Lăng chính hoàn thành vào năm 1648, trong khi các công trình phụ và vườn cây xung quanh hoàn tất năm năm sau đó. Khi đến thăm Agra năm 1663, nhà du lịch Pháp François Bernier đã viết:

Tôi sẽ kết thúc bức thư này với mô tả về hai lăng mộ tuyệt đẹp và sự vĩ đại của chúng trong số các công trình ở Agra so với Delhi. Một lăng được Jehan-guyre [sic] xây dựng để tôn vinh cha của ông, Ekbar; và Chah-Jehan đã xây lăng kia để tưởng nhớ vợ mình, Tage Mehale, một người phụ nữ xinh đẹp và nổi bật, được chồng yêu thương hết mực đến mức có ghi chép rằng, suốt đời và cả khi bà qua đời, vua luôn ở bên và gần như muốn theo bà vào mộ.

Ảnh hưởng

Lăng Taj Mahal không chỉ sở hữu mà còn phát triển nhiều truyền thống kiến trúc, đặc biệt là từ các phong cách Hindu, Ba Tư và Mogul trước đó. Các nguồn cảm hứng nổi bật đến từ những công trình của các triều đại Timur và Mogul trước đây, bao gồm Gur-e Amir (mộ của Timur tại Samarkand), Mộ của Humayun, Mộ Itmad-Ud-Daulah (còn gọi là Baby Taj), và Jama Masjid của Shah Jahan ở Delhi. Dưới sự bảo trợ của Shah Jahan, kiến trúc Mogul đạt đến đỉnh cao mới với việc sử dụng đá cẩm thạch trắng khảm các loại đá quý, thay vì đá sa thạch đỏ như trước đây.

Các thợ thủ công Hindu, đặc biệt là các nhà điêu khắc và thợ đá, đã mở rộng hoạt động ra toàn châu Á vào thời điểm đó, và sự khéo léo của họ được các nhà thiết kế lăng mộ tìm kiếm. Mặc dù việc chạm khắc đá là đặc điểm chính trong kiến trúc thời kỳ đó, nhưng nó chỉ đóng vai trò phụ trong Taj Mahal (chạm khắc chỉ là yếu tố trang trí). Các công trình Ấn Độ khác, như cung điện Man Singh ở Gwalior, đã ảnh hưởng lớn đến kiến trúc cung Mogul và các đài kỷ niệm chhatris trong Taj Mahal.

Vườn

Phức hợp Taj Mahal nằm trong một charbagh rộng lớn (vườn Mogul tiêu chuẩn chia thành bốn phần). Với kích thước 320 m × 300 m, vườn được chia thành 16 luống hoa thấp nhờ các đường đi đắp cao. Một bể nước bằng đá cẩm thạch đứng ở trung tâm vườn, giữa mộ và cổng chính, và một bể phản chiếu theo trục bắc nam, phản chiếu hình ảnh Taj Mahal. Các lối đi trong vườn được trang trí bằng hàng cây và vòi phun nước.

Vườn charbagh được giới thiệu vào Ấn Độ bởi Babur, hoàng đế Mogul đầu tiên, lấy cảm hứng từ các vườn Ba Tư. Charbagh có nghĩa là mô phỏng các khu vườn thiên đàng (từ tiếng Ba Tư paridaeza—khu vườn có tường bao). Trong các văn bản thần bí Hồi giáo thời kỳ Mogul, thiên đàng được hình dung là một khu vườn lý tưởng, phong phú. Nước có vai trò quan trọng trong mô tả đó: Thiên đường được mô tả là có bốn con sông bắt nguồn từ một nguồn nước ở trung tâm hoặc một ngọn núi, chia khu vườn thành bốn phần bắc, tây, nam và đông.

Hầu hết các vườn charbagh của Mogul đều có hình tam giác, với một ngôi mộ hoặc đình lớn ở trung tâm. Tuy nhiên, ở Taj Mahal, ngôi mộ chính không nằm ở giữa mà ở cuối vườn. Sự hiện diện của Mahtab Bagh hay 'Vườn Ánh trăng' mới được phát hiện bên kia sông Yamuna gợi ý rằng chính Yamuna có thể đã được tích hợp vào thiết kế vườn, như một trong những dòng sông của Thiên đường.

Cách bố trí của khu vườn, cùng các đặc điểm kiến trúc như vòi phun nước, gạch và lối đi lát đá cẩm thạch, các luống hoa đa dạng, tương tự như vườn Shalimar, cho thấy có thể chính kiến trúc sư Ali Mardan đã thiết kế vườn này. Những tài liệu sớm về khu vườn mô tả sự phong phú của thực vật, bao gồm hoa hồng, hoa thủy tiên vàng và cây ăn quả.

Những mô tả đầu tiên về khu vườn nhấn mạnh sự phong phú của các loại thực vật, như hoa hồng, hoa thủy tiên vàng và cây ăn quả. Khi Đế quốc Mogul suy tàn, khu vườn cũng bắt đầu xuống cấp. Khi người Anh tiếp quản Taj Mahal, họ đã thay đổi cảnh quan để giống với các vườn cỏ ở Luân Đôn.

Các công trình bên ngoài

Khu phức hợp Taj Mahal được bao quanh bởi bức tường đá sa thạch đỏ với các lỗ châu mai ở ba mặt, trừ mặt hướng ra sông không có tường bao. Bên ngoài bức tường này có nhiều công trình phụ trợ, bao gồm lăng mộ của các vợ khác của Shah Jahan và một ngôi mộ lớn cho người hầu thân cận của Mumtaz. Các công trình này chủ yếu được xây bằng đá sa thạch đỏ và nhỏ hơn so với các lăng mộ Mogul khác cùng thời kỳ.

Bên trong khu vườn, bức tường được xây dựng với mặt trước có các mái vòm và cột chống, một đặc điểm phổ biến của các đền thờ Hindu sau này được tích hợp vào các thánh đường Mogul. Bức tường này còn được trang trí bởi các ngôi nhà nhỏ mái vòm (chattris) và các công trình nhỏ có thể đã được sử dụng làm nơi quan sát hoặc đài ngắm cảnh (như Ngôi nhà Âm nhạc, hiện đang là bảo tàng).

Cổng chính (darwaza) là một cấu trúc kỷ niệm được xây chủ yếu bằng đá cẩm thạch, mang phong cách kiến trúc Mogul cổ điển. Cổng vòm của nó phản ánh kiến trúc của ngôi mộ, với các vòm pishtaq trang trí bằng chữ viết. Cổng còn được trang trí các hoa văn nổi thấp và khảm pietra dura. Các vòm trần và tường được trang trí các họa tiết hình học phức tạp, tương tự như những họa tiết ở các công trình bằng đá sa thạch khác trong khu phức hợp.

Ở góc xa nhất của khu phức hợp, hai công trình lớn bằng đá sa thạch đỏ mở ra hai phía của lăng mộ, với tường phía sau song song với tường bao phía tây và đông.

Hai công trình này đối xứng với nhau. Công trình phía tây là một thánh đường, còn công trình đối diện được gọi là jawab hay 'sự đối xứng', nhằm tạo sự cân bằng kiến trúc (có thể từng được dùng làm nhà khách thời Mogul). Sự khác biệt chính là jawab không có mihrab, một hốc tường hướng về Mecca, và sàn của jawab được trang trí hoa văn hình học, trong khi sàn thánh đường có 596 tấm thảm cầu nguyện bằng đá cẩm thạch đen.

Thiết kế cơ bản của thánh đường tương tự các thánh đường khác mà Shah Jahan xây dựng, đặc biệt là Jama Masjid tại Delhi: một sảnh dài với ba mái vòm lớn. Thánh đường Mogul thời kỳ này chia sảnh chính thành ba khu vực: một điện chính và hai điện phụ hai bên. Tại Taj Mahal, mỗi điện đều dẫn tới một sảnh mái vòm lớn.

Mộ phần

Nền móng

Điểm nhấn của Taj Mahal là lăng mộ làm từ đá cẩm thạch trắng. Như nhiều lăng mộ Mogul khác, các yếu tố chính đều bắt nguồn từ Ba Tư: một tòa nhà đối xứng với iwan, một ô cửa vòm, trên đỉnh là một mái vòm lớn.

Lăng mộ được đặt trên một bệ vuông. Nền móng rộng lớn với nhiều phòng. Phòng chính là nơi đặt bia mộ của Shah Jahan và Mumtaz (mộ thật nằm ở một tầng dưới).

Nền móng chủ yếu có dạng hình khối với các cạnh xoi, mỗi cạnh dài khoảng 55 mét (xem sơ đồ nền, bên phải). Tại các cạnh dài, một pishtaq hay lối đi mái vòm lớn bao quanh iwan, với một ban công hình vòm tương tự bên trên. Các vòm chính kéo dài trên mái tòa nhà nhờ sử dụng mặt ngoài nối tiếp.

Mỗi bên vòm chính, các lối đi mái vòm phụ được bố trí bên trên và bên dưới. Motif sắp xếp pishtaq này được lặp lại tại khu góc xoi.

Thiết kế hoàn toàn đồng nhất và đồng bộ ở mọi phía tòa nhà. Bốn tháp ở mỗi góc chân cột, đối diện các góc xoi, tạo thành khung bao quanh lăng mộ.

Vòm

Vòm đá cẩm thạch trên mộ là điểm nổi bật nhất. Vòm cao bằng nền tòa nhà, khoảng 35 mét, và chiều cao của nó càng nổi bật hơn khi đặt trên một cấu trúc hình trụ cao khoảng 7 mét.

Do hình dạng đặc biệt, vòm này thường được gọi là vòm củ hành (còn gọi là amrud hay vòm ổi). Đỉnh vòm được trang trí bằng một bông hoa sen, làm tăng thêm chiều cao. Phần cao nhất của vòm là một hình chạm đầu mái mạ vàng, kết hợp giữa phong cách Ba Tư truyền thống và yếu tố Hindu.

Hình dạng của vòm chính được làm nổi bật bởi bốn chattris nhỏ hơn đặt ở bốn góc. Các chattris này cũng mang hình dạng củ hành giống vòm chính. Đế hình cột của chúng xuyên qua mái mộ, dẫn ánh sáng vào bên trong. Chattris cũng có đỉnh là các hình chạm đầu mái mạ vàng.

Những đường xoắn ốc trang trí (guldastas) kéo dài từ đáy tường, tạo điểm nhấn quang học cho chiều cao của vòm.

Motif hoa sen được lặp lại trên cả chattris và guldastas, tạo sự đồng bộ trong thiết kế.

Hình chạm đầu vòm

Đỉnh của mái vòm chính có một chóp nhọn dát vàng. Cho đến đầu những năm 1800, đỉnh chóp được làm bằng vàng, nhưng ngày nay nó được làm từ đồng. Chóp này thể hiện sự hòa quyện giữa truyền thống Ba Tư và yếu tố trang trí Hindu. Trên cùng của chóp là Mặt Trăng theo motif Hồi giáo, với hai đầu nhọn hướng lên trời. Vị trí này tạo thành hình đinh ba, gợi nhớ đến biểu tượng Hindu của Shiva. Các đỉnh tháp có dạng củ hành tương tự nhau, với đỉnh tháp trung tâm giống như chén đựng nước thánh của người Hindu ('kalash hay kumbh).

Tháp

Ở mỗi góc của nền lăng mộ là bốn ngọn tháp cao hơn 40m, được thiết kế đối xứng và lặp lại, thể hiện xu hướng chính của Taj Mahal. Các ngọn tháp được chia thành ba phần với hai ban công, và trên đỉnh là ban công cao nhất cùng chhatri, phản ánh thiết kế của hầm mộ. Chhatri có chi tiết hoa sen và chóp đầu mái. Tháp được xây nghiêng ra ngoài để khi sụp đổ, mảnh vỡ sẽ rơi xa hầm mộ.

Trang trí

Trang trí bên ngoài

Các trang trí bên ngoài của Taj Mahal được coi là đẹp nhất thời Mogul, đặc biệt là các dòng chữ pishtaq nổi tiếng. Chữ phía dưới được viết nhỏ hơn phía trên để tạo cảm giác đồng nhất khi nhìn từ dưới lên. Chữ được viết bằng sơn, vữa, đá khảm hoặc chạm khắc thẳng vào tường.

Các đoạn văn trên tường Taj Mahal được viết bằng kiểu Thuluth đẹp mắt do Amanat Khan sáng tạo. Chúng được khảm bởi đá quý như đá hoa và cẩm thạch, đặc biệt các đoạn chữ trên bệ đá cẩm thạch của đài tưởng niệm lại càng chi tiết và thanh nhã. Một số đoạn Kinh Koran cũng được trang trí trên tường, và người ta nói rằng chính Amanat Khan đã chọn những đoạn này.

Khi bước vào cổng Taj Mahal, có dòng chữ: O Soul, thou art at rest. Return to the Lord at peace with Him, and He at peace with you. (tạm dịch: Này linh hồn, bạn đang yên nghỉ. Hãy trở về bên Thượng đế, bình yên với Ngài, và Ngài sẽ bình yên với bạn.)

Trang trí nội thất

Nội thất bên trong lăng Taj Mahal vượt trội so với những yếu tố trang trí truyền thống. Không thể phủ nhận, lăng mộ thực sự là một tác phẩm trang sức. Các chi tiết trang trí không phải là tranh khảm mà là chạm khắc. Vật liệu bề mặt không chỉ là cẩm thạch hay ngọc bích mà còn là đá quý và đá bán quý. Mỗi chi tiết ngoại thất của hầm mộ đều được chế tác với nghệ thuật tinh xảo của kim hoàn.

Xây dựng

Taj Mahal tọa lạc trên một khu đất phía nam thành phố cổ Agra. Shah Jahan đã trao đổi với Maharajah Jai Singh một cung điện lớn nằm ở trung tâm Agra để có được khu đất này. Khu vực xây dựng rộng gần 3 mẫu Anh (khoảng 12.000 m²) được san lấp và làm nền bằng bụi để giảm độ thấm nước, nâng lên khoảng 50 mét (160 ft) so với bờ sông. Tại khu vực mộ, các giếng được đào và lấp bằng cuội sỏi để làm móng cho mộ. Thay vì sử dụng tre, các thợ xây đã dựng một giàn giáo bằng gạch khổng lồ phản chiếu cấu trúc của ngôi mộ. Giàn giáo này rất lớn, ước tính mất vài năm để tháo dỡ.

Theo truyền thuyết, Shah Jahan ra lệnh rằng bất kỳ ai cũng có thể lấy những viên gạch từ giàn giáo, vì vậy nó đã bị tháo dỡ nhanh chóng chỉ trong một đêm bởi những người nông dân. Để vận chuyển đá cẩm thạch và các vật liệu xây dựng, một con đường dốc dài 15 km (9,3 mi) được xây dựng, cùng với các đội kéo gồm 20-30 con bò sử dụng các toa xe đặc biệt. Một hệ thống ròng rọc phức tạp được sử dụng để nâng các khối đá lên vị trí thiết kế. Nước được lấy từ sông qua các purs, sử dụng sức kéo của súc vật, vào một hồ chứa lớn, sau đó được đưa qua ba bồn chứa nhỏ hơn để phân phối đến các khu vực cần thiết.

Việc xây dựng các trụ và ngôi mộ mất khoảng 12 năm, trong khi phần còn lại của khu phức hợp mất thêm 10 năm và được hoàn thành theo trình tự tháp, nhà thờ Hồi giáo và Jawab, sau đó là cổng. Do công trình được thực hiện qua nhiều giai đoạn, ngày hoàn thành có sự khác biệt dựa trên quan điểm về sự 'hoàn tất'. Ví dụ, ngôi mộ cơ bản hoàn thành vào năm 1643, nhưng công việc vẫn tiếp tục để hoàn thành các phần còn lại của khu phức hợp. Chi phí xây dựng ước tính khác nhau theo thời gian, nhưng tổng chi phí được ước lượng vào khoảng 32 triệu Rupees vào thời điểm đó.

Vật liệu xây dựng Taj Mahal được thu thập từ nhiều khu vực trên khắp Ấn Độ và châu Á, với hơn 1000 con voi được sử dụng để vận chuyển. Đá cẩm thạch trắng mờ được lấy từ Makrana, Rajasthan, jasper từ Punjab, jade và pha lê từ Trung Quốc. Turquoise từ Tây Tạng, lapis lazuli từ Afghanistan, sapphire từ Sri Lanka và carnelian từ Ả Rập. Tổng cộng có 28 loại đá quý và bán quý được khảm vào đá cẩm thạch trắng.

Việc xây dựng Taj Mahal được giao cho một hội đồng kiến trúc sư dưới sự giám sát của triều đình, bao gồm Abd ul-Karim Khan Ma'mur, Makramat Khan, và Ustad Ahmad Lahauri. Trong số đó, Lahauri thường được coi là nhà thiết kế chính.

20.000 công nhân từ khắp miền bắc Ấn Độ đã tham gia vào dự án này. Các nhà điêu khắc đến từ Bukhara, các thầy thư pháp từ Syria và Ba Tư, người sắp xếp đá từ miền nam Ấn Độ, và người cắt đá từ Baluchistan đều góp mặt trong việc tạo ra kiệt tác này. Một số thợ xây tiêu biểu tham gia xây dựng Taj Mahal gồm:

• Ismail Afandi (còn gọi là Ismail Khan) – đã làm việc cho Sultan Ottoman và được coi là một trong những người thiết kế mái vòm.
• Ustad Isa, người sinh ở Shiraz, đế quốc Ottoman hoặc Agra – đóng vai trò quan trọng trong việc thiết kế kiến trúc và mái vòm chính.
• 'Puru' từ Benarus, Ba Tư – là người giám sát toàn bộ công việc kiến trúc.
• Qazim Khan từ Lahore – thực hiện việc chế tạo đầu cột bằng vàng rắn.
• Chiranjilal – trưởng nhóm điêu khắc và khảm đá.
• Amanat Khan từ Shiraz, Iran – thầy thư pháp trưởng.
• Muhammad Hanif – giám sát công tác xây dựng.
• Mir Abdul Karim và Mukkarimat Khan từ Shiraz – phụ trách tài chính và quản lý sản xuất hàng ngày.