Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn - một lễ hội đặc sắc tại Hải Phòng

Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn là một nghi thức cổ truyền, bắt nguồn từ xa xưa, là nét văn hóa đặc trưng của dân chài Đồ Sơn, Hải Phòng; tổ chức vào ngày 9 tháng 8 Âm lịch hàng năm, đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2020. Đây là một lễ hội với nghi thức trang nghiêm, có rước kiệu thần, lọng che, và phường bát âm.

Trong văn hóa người Hải Phòng, còn lưu truyền câu ca: 'Dù ai buôn đâu bán đâu / Mùng chín tháng tám chọi trâu thì về'

Thông tin về lịch sử lễ hội

Hiện nay, lịch sử chính xác của lễ hội vẫn chưa được xác định. Tuy nhiên, người dân địa phương vẫn lưu truyền nhiều câu chuyện và truyền thuyết về lễ hội này.

• 'Tại chân núi Đồ Sơn, huyện Nghi Dương, có đền thờ Thủy Thần. Tương truyền rằng có một người bán thổ đi qua, thấy hai con trâu đang chọi nhau dưới đền, từ đó hàng năm vào ngày 9 tháng 8, có tục chọi trâu để tế thần' (Theo sách Đại Nam nhất thống chí).
• Lịch sử lễ hội chọi trâu gắn liền với huyền thoại về một cô thôn nữ tên là Đế, do có thai với vua Thủy Tề, bị dân làng phạt vạ và dìm xuống biển. Cô gái oan khuất, hiện linh, và được lập đền thờ, gọi là đền Bà Đế. Tại nơi bà chết, tôm cá kéo đến, các vạn chài tụ tập đánh cá. Về sau, lễ hội chọi trâu được tổ chức, trâu thắng sẽ được mang ra biển cúng tế Bà Chúa. Một số ý kiến cho rằng, việc dìm chết nàng Đế là dấu vết của tục hiến sinh từ thời nguyên thủy, sau đó được thay thế bằng việc hiến sinh con vật.
• Cũng tại nơi đây, cộng đồng Đồ Sơn còn truyền tụng về Quận He Nguyễn Hữu Cầu, người đã phất cờ chống lại chế độ phong kiến tàn bạo vì cuộc sống ấm no của dân vạn chài từ năm 1741 – 1751. Nhớ ơn ông, hàng năm nhân dân Đồ Sơn tổ chức hội chọi trâu và múa cờ. Một số tài liệu cho rằng: 'Sau mỗi trận thắng, ông thường mổ trâu khao quân. Những con trâu chọi nhau quyết liệt, quân sĩ thấy thế reo hò vang dội. Kể từ đó, hàng năm, Nguyễn Hữu Cầu mở hội chọi trâu để động viên tinh thần quân sĩ'.
• Lễ hội chọi trâu có hai ngày trọng đại. Ngày 8 tháng 6 là ngày đấu loại để chọn ra những con trâu tiêu biểu vào vòng chung kết ngày 9 tháng 8. Đây là những ngày có sóng to gió lớn. Đồ Sơn cũng là quê hương của giống trâu Tiềm Thủy Ngưu, sống ngầm dưới đáy nước. Vì vậy, lễ hội chọi trâu là để dâng tế Thủy Thần, cầu mong ra khơi bình yên.
• Theo dân làng chài, thành tích cá Kình là do dân chài bị cá kình ăn thịt nên lập đàn cầu thần linh phù hộ vào thượng tuần tháng sáu và hứa sẽ mổ trâu, mổ lợn lễ tạ. Sau hai tháng, vào một đêm mưa bão, sáng ra thấy xác cá kình chết, trên hầu có vết chim cắn, một loại chim thần độ dân. Từ đó, dân làng không bị cá ăn thịt nữa và hàng năm mang trâu đến lễ thần ở đền Nghè. Khi lễ, trâu chọi nhau quyết liệt. Mọi người cho rằng thần linh thích xem trâu chọi, vì vậy hàng năm dân làng tổ chức lễ hội chọi trâu, trở thành ngày hội truyền thống của dân vạn chài.
• Theo sách Lịch sử Người Hà Nội của nhà văn Hà Ân, Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn có thể bắt nguồn từ thời nhà Trần, nhưng chưa có căn cứ xác thực.

Lễ hội đặc sắc của cư dân biển

Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn mang đậm nét giao thoa giữa văn hóa nông nghiệp đồng bằng và văn hóa cư dân ven biển; kết hợp thờ cúng thủy thần với nghi lễ chọi và hiến sinh trâu; thể hiện tinh thần, văn hóa và thể chất đặc biệt của người dân miền biển hàng ngày đối mặt với biển cả và bão tố để mưu sinh.

Trong khi các địa phương khác có câu 'Trống làng nào làng ấy đánh, Thánh làng nào làng ấy thờ', thì Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn gắn liền với truyền thống 'trống mọi làng cùng đánh, thánh mọi làng cùng thờ' để tưởng nhớ công ơn các vị thần, duy trì kỷ cương làng xã, cầu nguyện cho 'nhân khang, vật thịnh', giữ vững tinh thần đoàn kết và ý thức cộng đồng.

Theo quan niệm của người dân ven biển, đặc biệt là ngư dân Đồ Sơn, hình ảnh trăng liên quan mật thiết đến thủy triều. Truyền thuyết về hội chọi trâu dưới ánh trăng bạc phản ánh mối liên hệ giữa mặt trăng và biển cả. Đôi sừng trâu tượng trưng cho mặt trăng khuyết, gắn với thần Độc Cước mà dân miền biển tôn thờ.

Do đó, trước đây, những con trâu chiến thắng trong hội được đưa lên thuyền và mang ra khơi xa rồi thả xuống để tế thần. Về sau, những con trâu đạt giải nhất hàng tổng được rước bát hương đền Nghè và rước cờ đại 'Thượng đẳng thần' về làng, sau đó được dân làng giết thịt để làm lễ hiến sinh dâng thành hoàng, cầu mong cho mưa thuận gió hòa, sóng yên biển lặng, mùa đánh cá sau may mắn và thuận lợi.

Nội dung của lễ hội

Lựa chọn, nuôi dưỡng và huấn luyện trâu

Để chuẩn bị, người nuôi trâu phải lựa chọn rất kỹ càng, tỉ mỉ trong việc tìm và nuôi dưỡng trâu, chăm sóc cẩn thận trong khoảng một năm. Thông thường, sau Tết Nguyên đán, các sới chọi cử người có kinh nghiệm đi khắp nơi để mua trâu, có khi phải lặn lội hàng tháng trời vào các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Nam Định, Thái Bình, thậm chí lên tận Tuyên Quang, Bắc Kạn... mới tìm được con trâu ưng ý. Trâu phải là trâu đực khỏe mạnh, da đồng, lông móc, bốn khoang, hàm đen, tóc tráp (lông trên đầu cứng, dày để tránh nắng), có ức rộng, cổ tròn dài và thon về phía đầu, lưng dày và phẳng, chịu đòn tốt... đó là trâu gan. Háng trâu phải rộng nhưng thu nhỏ về phía hậu càng nhọn càng quý. Sừng trâu phải đen như mun, đầu sừng vênh lên như hai cánh cung, giữa hai sừng có túm tóc hình chóp trên đỉnh đầu, hai sừng nhọn. Mắt trâu phải đen, tròng đỏ.

Trường đấu

Sân đấu, hay sân chọi thường là những bãi đất rộng, khoảng 805 x 1002 m, có hào nước bao quanh. Bên trong hào có hai dãy lán làm chỗ đứng cho trâu chọi gọi là 'xào xá'. Xung quanh có khán đài để mọi người quan sát và cổ vũ trâu thi đấu.

Diễn biến lễ hội

Lễ hội chọi trâu gồm hai phần, phần lễ và phần hội đan xen. Từ ngày mùng một đầu tháng, các vị cao niên trong làng có trâu chọi làm lễ tế thần Điểm Tước tại đình Tổng. Sau đó là lễ rước nước, liên quan đến tục tế Thủy Thần. Lọ nước thần mỗi năm thay một lần được từng làng mang về đình riêng.

Tại đình làng, các chủ trâu đưa trâu ra làm lễ Thành Hoàng. Sau khi lễ thần, trâu chọi được gọi là 'Ông trâu'.

Sáng ngày chính hội, 9/8 âm lịch, khoảng 1 giờ sáng, chủ tế các làng làm lễ xin phép Thành Hoàng để đưa trâu đi thi đấu. Khoảng 6-7 giờ sáng, tổ chức lễ rước 'ông trâu' ra đấu trường. Dẫn đầu đám rước là cơ ngũ phương, trống, chiêng, long đình, long kiệu, bát bửu. Người khiêng long đình, long kiệu, trống, chiêng... chít khăn đỏ, mặc áo đỏ viền vàng, thắt lưng và quấn cạp đỏ. Người gọi loa, hay dịch lao đội khăn xếp, mặc áo lương đen, thắt lưng bố hậu đỏ, quần trắng. Theo sau là các bô lão, chức sắc và thứ tự các ông trâu (theo kết quả xếp hạng đấu loại), trên lưng chùm một tấm vải đỏ, sừng quấn một dải lụa điều. Đi bên cạnh mỗi ông trâu có hai chàng trai tay cầm cờ đuôi nheo để múa. Lễ rước các 'ông trâu' vào các xào xá rộn rã trong tiếng nhạc bát âm, cờ bay phất phới kèm theo tiếng cổ động của dân cư trong vùng...

Khi ông trâu bước vào xào xá, tiếng trống, tiếng loa vang dội, âm vang như tiếng sóng vỗ vào Hòn Độc, nơi trâu sẽ được hiến tế Thủy Thần.

Nghi thức múa cờ khai hội được 249 tráng niên của làng trình diễn, chia thành hai hàng uyển chuyển và mạnh mẽ, sắc màu biến hóa linh hoạt và huyền ảo trong âm thanh của trống, thanh la; tái hiện lễ ra quân của Quận He Nguyễn Hữu Cầu trước giờ xuất trận; thể hiện ước nguyện cầu Thần Gió phù hộ cho thuyền bè cưỡi sóng ra khơi.

Khi múa cờ kết thúc, hai ông trâu từ hai phía được dẫn vào xới, có người che lọng và múa cờ hai bên. Khi cách nhau 20 m, người dắt nhanh chóng rút 'sẹo' rồi nhanh chóng rời khỏi xới chọi. Hai ông trâu tự do lao vào nhau chọi nhanh để phân thắng bại.

Kết thúc lễ hội, ông trâu thắng cuộc được làm lễ rước về. Sáng ngày 10 tháng 8, toàn bộ ông trâu tham gia lễ hội được giết thịt làm lễ vật tế thần tại đình, kèm theo một đĩa đựng tiết và lông trâu (mao huyết). Khoảng 12 giờ trưa lễ tế bắt đầu. Đĩa mao huyết sau đó được đổ xuống biển, phần còn lại được chia lộc thần cho dân với niềm tin một vụ khai thái mới bình an, nhiều tôm cá.

Ngày 16 tháng 8, làng tiến hành nghi thức 'tống thần' và rã đám, kết thúc lễ hội.

Sự cố đáng tiếc năm 2017

Tại vòng loại lễ hội chọi trâu Đồ Sơn 2017 ngày 01/7, trâu số 18 bất ngờ húc tử vong chính chủ trâu, ông Nguyễn Minh Đức (1971-2017). Vụ việc khiến lễ hội năm 2017 phải dừng tổ chức và dấy lên nhiều ý kiến đề nghị cải tiến hoặc ngừng hẳn phương thức tổ chức trong các năm sau.

Ngày 2/7/2017, Đoàn công tác của Bộ VHTT&DL kiểm tra lễ hội chọi trâu Đồ Sơn, chỉ rõ: Quy chế lễ hội còn lỏng lẻo, chủ trâu phải chịu mọi trách nhiệm về an toàn do trâu gây ra, chưa thấy rõ trách nhiệm của các cơ quan quản lý nhà nước.

Chú thích

Liên kết ngoài

• Chọi trâu Đồ Sơn – nét đẹp văn hóa tâm linh độc đáo của người Hải Phòng.
• Lễ hội chọi trâu Đồ Sơn được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
• 25 năm phục hồi và phát triển Lễ hội chọi trâu truyền thống Đồ Sơn: Các trận đấu ngày càng kịch tính Lưu trữ 2018-02-02 tại Wayback Machine Thủy Chung, Sở Ngoại vụ Thành phố Hải Phòng 03/09/2014 - 8:54 AM