Lịch sử hành chính tỉnh Hà Nam

Lịch sử hành chính tỉnh Hà Nam bắt đầu từ năm 1890, khi phủ Lý Nhân được tách ra từ tỉnh Hà Nội để thành lập tỉnh Hà Nam. Tính đến năm 2019, tỉnh Hà Nam được chia thành 6 đơn vị hành chính cấp huyện gồm 1 thành phố trực thuộc tỉnh, 1 thị xã và 4 huyện, cùng với 109 đơn vị hành chính cấp xã bao gồm 83 xã, 20 phường và 6 thị trấn.

Trước khi tỉnh được thành lập

Từ thời Hùng Vương, khu vực hiện nay của Hà Nam thuộc quận Vũ Bình trong bộ Giao Chỉ. Trong thời kỳ Bắc thuộc, vùng đất này thuộc quận Giao Chỉ. Thời Lý, nó được gọi là châu Lị Nhân (蒞仁州). Các sử sách ghi lại rằng các vua Lý Thái Tông và Lý Nhân Tông đã dựng hành cung tại châu Lị Nhân (Toàn thư, BK2-35a). Thời Trần, khu vực này vẫn được gọi là châu Lị Nhân (bản in Việt sử lược in nhầm thành Vị Nhân 位仁), thuộc lộ Đông Đô. Dưới thời Minh, đây là huyện Lị Nhân thuộc phủ Giao Châu. Dưới triều Lê, mặc dù tên đọc là Lợi Nhân, nhưng chữ Lị 蒞 vẫn được giữ nguyên. Đến thời Lê Thánh Tông, Lị Nhân được nâng lên thành phủ, thuộc Sơn Nam thừa tuyên. Khoảng năm 1624, Thượng thư Nguyễn Khải đã cho chuyển thủ phủ trấn Sơn Nam từ thôn Tường Lân, huyện Duy Tiên, phủ Lị Nhân đến thôn Châu Cầu thuộc tổng Phù Đạm, huyện Kim Bảng, phủ Lị Nhân, trấn Sơn Nam Thượng.

Vào năm Minh Mạng thứ 3 (1822), khu vực này được đổi tên thành phủ Lý Nhân (里仁府), bao gồm 5 huyện Kim Bảng, Duy Tiên (trước đây là Duy Tân), Thanh Liêm, Nam Xương (Nam Xang), và Bình Lục như thời Lê sơ. Đến năm 1831, Minh Mạng đã thành lập tỉnh Hà Nội và sáp nhập phủ Lý Nhân thuộc trấn Sơn Nam vào tỉnh Hà Nội.

Tỉnh Hà Nam - Những biến đổi hành chính

Vào tháng 10 năm 1890 (thời vua Thành Thái năm thứ 2), phủ Lý Nhân được tách khỏi tỉnh Hà Nội để thành lập tỉnh Hà Nam. Lúc đó, tỉnh Hà Nam bao gồm 5 huyện là Duy Tiên, Kim Bảng, Thanh Liêm, Bình Lục và Nam Xương (Nam Xang), và được chia thành 33 tổng.

Ngày 20 tháng 10 năm 1908, Toàn quyền Đông Dương ban hành nghị định sáp nhập toàn bộ phủ Liêm Bình cùng với 17 xã của huyện Vụ Bản và Thượng Nguyên (khu vực nam Mỹ Lộc) từ tỉnh Nam Định, và 2 tổng Mộc Hoàn, Chuyên Nghiệp từ huyện Phú Xuyên (Hà Nội) vào huyện Duy Tiên của tỉnh Hà Nam.

Sau năm 1945, cấp phủ bị bỏ đi và chỉ còn cấp huyện. Tỉnh Hà Nam lúc này có 1 thị xã Hà Nam và 6 huyện gồm Bình Lục, Duy Tiên, Kim Bảng, Lạc Thủy, Lý Nhân và Thanh Liêm.

Năm 1946, một số xã thuộc huyện Lạc Thủy được đổi tên.

Vào năm 1953, ba huyện Mỹ Lộc, Vụ Bản và Ý Yên của tỉnh Nam Định được sáp nhập vào tỉnh Hà Nam; đồng thời, huyện Lạc Thủy được chuyển trở lại thuộc tỉnh Hòa Bình.

Đến năm 1956, ba huyện Mỹ Lộc, Vụ Bản và Ý Yên được đưa trở lại tỉnh Nam Định.

Năm 1965, tỉnh Hà Nam và tỉnh Nam Định được hợp nhất thành tỉnh Nam Hà.

Vào năm 1966, một số xã thuộc huyện Bình Lục được hợp nhất.

• Sáp nhập toàn bộ xã Bình Thành vào xã Tiêu Động
• Sáp nhập một phần xã Hòa Bình vào xã Quế Sơn
• Sáp nhập một phần xã Đồng Du vào xã Hưng Công
• Sáp nhập một phần xã Hưng Công vào xã Bối Cầu

Vào năm 1967, một số xã thuộc huyện Duy Tiên đã được hợp nhất.

• Thành lập xã Chuyên Ngoại từ việc hợp nhất toàn bộ xã Chuyên Mỹ và xã Yên Hà
• Thành lập xã Trác Văn từ việc hợp nhất toàn bộ xã Thắng Lợi và xã Thành Công
• Thành lập xã Yên Nam từ việc hợp nhất toàn bộ xã Tiên Hương và xã Tiên Minh
• Thành lập xã Lam Cầu Hạ từ việc hợp nhất toàn bộ xã Tiên Hồng và xã Tiên Hòa
• Thành lập xã Hoàng Đông từ việc hợp nhất toàn bộ xã Tiên Thái và xã Tiên Lý

Năm 1972, một số xã thuộc huyện Lý Nhân được hợp nhất.

• Thành lập xã Chân Hồng từ việc hợp nhất toàn bộ xã Hồng Lý và xã Chân Lý
• Giải thể xã Nhân Long và sáp nhập vào hai xã Nhân Thịnh và Nhân Phúc.

Năm 1975, tỉnh Nam Hà được hợp nhất với tỉnh Ninh Bình để hình thành tỉnh Hà Nam Ninh.

Vào năm 1976, một số xã thuộc các huyện Bình Lục và Duy Tiên đã được hợp nhất.

Năm 1977, các xã thuộc các huyện Kim Bảng, Thanh Liêm và Lý Nhân được hợp nhất. Cùng năm, thị xã Hà Nam và hai huyện Kim Bảng, Thanh Liêm được sáp nhập thành huyện Kim Thanh; 9 xã của thành phố Nam Định được chuyển vào huyện Bình Lục và một số xã của huyện Kim Thanh cũng được hợp nhất.

• Sáp nhập toàn bộ xã Ba Sao (thuộc Kim Bảng) vào xã Khả Phong
• Sáp nhập một phần xã Thanh Tâm (thuộc Thanh Liêm) vào xã Thanh Nguyên
• Điều chỉnh một số đơn vị hành chính của huyện Lý Nhân:

- Sáp nhập toàn bộ xã Hùng Lý vào xã Chính Lý

- Sáp nhập toàn bộ xã Hòa Lý vào xã Nguyên Lý

- Tạo ra xã Chân Lý bằng cách hợp nhất toàn bộ xã Chân Hồng và xã Tân Lý

- Tạo lập xã Hòa Hậu từ sự hợp nhất của xã Nhân Hòa và xã Nhân Hậu

• Thành lập huyện Kim Thanh bằng cách hợp nhất huyện Kim Bảng, huyện Thanh Liêm và thị xã Hà Nam.
• Thành lập một số đơn vị hành chính cấp xã trong huyện Kim Thanh:

- Thiết lập thị trấn Hà Nam (thuộc Kim Thanh) từ toàn bộ thị xã Hà Nam trước đây

- Tạo ra xã Thanh Chung từ sự hợp nhất toàn bộ xã Thanh Châu và xã Liêm Trung

- Hợp nhất xã Thanh Lâm vào xã Thanh Tuyền

- Thành lập xã Thanh Giang từ việc hợp nhất toàn bộ xã Liêm Chính và xã Liêm Tuyền

• Nhập toàn bộ 9 xã của thành phố Nam Định (Mỹ Thịnh, Mỹ Thuận, Mỹ Tiến, Mỹ Thành, Mỹ Hà, Mỹ Thắng, Mỹ Phúc, Mỹ Hưng, Mỹ Trung) vào huyện Bình Lục.

Năm 1978, thực hiện việc sáp nhập một số xã thuộc huyện Lý Nhân.

• Thành lập xã Tiến Thắng (thuộc Lý Nhân) từ việc hợp nhất xã Nhân Tiến và xã Nhân Thắng
• Thành lập xã Phú Phúc (thuộc Lý Nhân) từ việc hợp nhất xã Nhân Phú và xã Nhân Phúc
• Thành lập xã Bắc Lý (thuộc Lý Nhân) từ việc hợp nhất xã Bảo Lý và xã Chung Lý

Năm 1981, huyện Kim Thành được chia tách thành thị xã Hà Nam cùng với hai huyện mới là Kim Bảng và Thanh Liêm.

• Thị xã Hà Nam bao gồm các phường: Lương Khánh Thiện, Minh Khai, Hai Bà Trưng, và Trần Hưng Đạo.
• Huyện Kim Bảng có các xã: Nguyễn Uý, Lê Hồ, Kim Bình, Thi Sơn, Đồng Hoá, Đại Cương, Phù Vân, Châu Sơn, Khả Phong, Văn Xá, Tượng Lĩnh, Nhật Tân, Thanh Sơn, Hoàng Tây, Thuỵ Lối, Liên Sơn, Nhật Tựu, và Ngọc Sơn.
• Huyện Thanh Liêm bao gồm các xã: Thanh Tân, Thanh Hà, Thanh Hương, Thanh Thủy, Thanh Lưu, Thanh Bình, Thanh Hải, Thanh Nguyên, Thanh Nghị, Thanh Tuyền, Thanh Tâm, Thanh Trung, Thanh Giang, Thanh Phong, Liêm Sơn, Liêm Túc, Liêm Cần, Liêm Tiết, Liêm Thuận, và Liêm Phong.

Năm 1982, có sự điều chỉnh một số xã thuộc huyện Thanh Liêm. Đồng thời, các địa giới hành chính của huyện Thanh Liêm và thị xã Hà Nam cũng được điều chỉnh.

• Thành lập xã Thanh Châu và xã Liêm Chung (thuộc Thanh Liêm) từ việc hợp nhất toàn bộ xã Thanh Chung
• Thành lập xã Liêm Tuyền và xã Liêm Chính (thuộc Thanh Liêm) từ việc hợp nhất toàn bộ xã Thanh Giang
• Nhập toàn bộ xã Thanh Châu và xã Liêm Chính của huyện Thanh Lâm vào thị xã Hà Nam, nâng số đơn vị hành chính của thị xã lên 4 phường và 2 xã.

Năm 1984, các xã và thị trấn thuộc các huyện Kim Bảng, Thanh Liêm, Duy Tiên được thành lập mới. Cùng năm, địa giới hành chính của thành phố Nam Định và huyện Bình Lục cũng được điều chỉnh.

• Thành lập xã Ba Sao (thuộc Kim Bảng) từ phần lãnh thổ của xã Khả Phong
• Thành lập thị trấn Kiên Khê (thuộc Thanh Liêm) từ một phần của xã Thanh Tuyền
• Thành lập thị trấn Đồng Văn (thuộc Duy Tiên)
• Nhập toàn bộ 2 xã Mỹ Phúc và Mỹ Trung từ huyện Bình Lục vào thành phố Nam Định.

Năm 1986, các thị trấn huyện lị được thành lập mới thuộc các huyện Duy Tiên và Kim Bảng.

• Thành lập thị trấn Hòa Mạc (thuộc Duy Tiên) từ phần diện tích của xã Yên Bắc và xã Trác Văn, với tổng diện tích 168,99 hécta và dân số 3.917 người.
• Thành lập thị trấn Quế (thuộc Kim Bảng) từ phần lãnh thổ của xã Kim Bình, Văn Xá và Ngọc Sơn, với tổng diện tích 188,18 hécta và dân số 5.667 người.

Năm 1987, các thị trấn huyện lị mới được thành lập thuộc các huyện Bình Lục và Lý Nhân.

• Thành lập thị trấn Bình Mỹ (thuộc Bình Lục) từ phần lãnh thổ của xã An Mỹ, An Đổ, Mỹ Thọ và Trung Lương, với diện tích 256,83 hécta và dân số 1.571 người.
• Thành lập thị trấn Vĩnh Trụ (thuộc Lý Nhân) từ phần lãnh thổ của xã Đồng Lý và Đức Lý, với diện tích 179,99 hécta và dân số 6.047 người.

Năm 1991, tỉnh Hà Nam Ninh được chia thành hai tỉnh mới là Nam Hà và Ninh Bình.

Năm 1996, tỉnh Hà Nam được tái lập. Cùng năm, thị xã Hà Nam được đổi tên thành thị xã Phủ Lý và 7 xã từ huyện Bình Lục được chuyển giao cho thành phố Nam Định thuộc tỉnh Nam Định quản lý.

Sau khi tái lập, tỉnh Hà Nam gồm 6 đơn vị hành chính: thị xã Phủ Lý và 5 huyện là Bình Lục, Duy Tiên, Kim Bảng, Lý Nhân, và Thanh Liêm.

Năm 2000, có điều chỉnh địa giới hành chính của thị xã Phủ Lý cùng các huyện Duy Tiên, Kim Bảng và Thanh Liêm; đồng thời thành lập một số phường mới thuộc thị xã Phủ Lý.

• Sáp nhập toàn bộ xã Lam Hạ của huyện Duy Tiên, xã Phù Vân và Châu Sơn của huyện Kim Bảng, và xã Liêm Trung của huyện Thanh Liêm vào thị xã Phủ Lý
• Điều chỉnh các đơn vị hành chính cấp xã thuộc thị xã Phủ Lý

- Thành lập phường Lê Hồng Phong trên cơ sở một phần diện tích của xã Châu Sơn, với tổng diện tích tự nhiên là 271,78 ha và dân số 6.083 người.

- Thành lập phường Quang Trung từ phần đất của xã Lam Hạ cùng với phường Lương Khánh Thiện và phường Minh Khai, với diện tích tự nhiên 261,59 ha và dân số 6.266 người.

- Sáp nhập một phần của xã Liêm Chính vào phường Lương Khánh Thiện. Phường Lương Khánh Thiện hiện có diện tích 31,52 ha và dân số 6.791 người.

- Sáp nhập một phần của xã Liêm Chính vào phường Minh Khai, và một phần của phường Minh Khai vào xã Phù Vân. Phường Minh Khai có diện tích 35,39 ha và dân số 6.822 người.

- Sáp nhập một phần của xã Liêm Chính và xã Thanh Châu vào phường Hai Bà Trưng, với diện tích 61,35 ha và dân số 6.034 người.

- Một phần xã Liêm Chính và xã Thanh Châu được sáp nhập vào phường Trần Hưng Đạo, với diện tích 16,96 ha và dân số 4.968 người.

- Sau khi điều chỉnh, xã Liêm Chính có diện tích 332,47 ha và dân số 4.128 người; xã Thanh Châu có 323,55 ha và 5.430 người; xã Châu Sơn có 555,82 ha và 5.945 người; xã Lam Hạ có 621,59 ha và 5.561 người; xã Phù Vân có 564,85 ha và 7.791 người.

- Thị xã Phủ Lý hiện có tổng cộng 12 đơn vị hành chính, bao gồm 6 phường và 6 xã.

- Năm 2008, thành phố Phủ Lý được thành lập với diện tích 3.426,77 ha và dân số 121.350 người, bao gồm 12 đơn vị hành chính: 6 phường và 6 xã.

- Năm 2009, thị trấn Ba Sao được thành lập thuộc huyện Kim Bảng.

- Thành lập thị trấn Ba Sao (Kim Bảng) trên cơ sở toàn bộ xã Ba Sao, với diện tích 3.476,48 ha và dân số 5.723 người.

- Vào năm 2013, đã điều chỉnh địa giới hành chính của thành phố Phủ Lý và các huyện Duy Tiên, Kim Bảng, Thanh Liêm, Bình Lục; đồng thời thành lập một số phường mới thuộc thành phố Phủ Lý.

- Sáp nhập một phần các huyện Duy Tiên (toàn bộ xã Tiên Tân, Tiên Hiệp, Tiên Hải), Bình Lục (toàn bộ xã Định Xá, Trịnh Xá), Thanh Liêm (toàn bộ xã Liêm Tuyền, Liêm Tiết, một phần xã Thanh Tuyền), Kim Bảng (một phần xã Kim Bình, Thanh Sơn) vào thành phố Phủ Lý. - Sáp nhập phần còn lại của xã Thanh Tuyền vào xã Thanh Hà, xã Thanh Hà có diện tích 819,57 ha và dân số 10.891 người. - Sáp nhập phần còn lại của xã Kim Bình vào thị trấn Quế, thị trấn Quế có diện tích 306,09 ha và dân số 5.401 người. - Một phần xã Thanh Sơn (TP. Phủ Lý) được sáp nhập vào phường Lê Hồng Phong, phường Lê Hồng Phong có diện tích 760,64 ha và dân số 15.009 người. - Xã Thanh Sơn (Kim Bảng) có diện tích 2.621,41 ha và dân số 6.687 người. - Thành lập các phường mới thuộc thành phố Phủ Lý.

- Thành lập phường Thanh Châu từ toàn bộ xã Thanh Châu, phường Thanh Châu có diện tích 336,86 ha và dân số 6.307 người.

- Thành lập phường Châu Sơn từ toàn bộ xã Châu Sơn, phường Châu Sơn có diện tích 524,11 ha và dân số 8.158 người.

- Thành lập phường Liêm Chính từ toàn bộ xã Liêm Chính, với diện tích 332,51 ha và dân số 5.047 người.

- Thành lập phường Lam Hạ từ toàn bộ xã Lam Hạ, phường Lam Hạ có diện tích 627,96 ha và dân số 5.953 người.

- Thành lập phường Thanh Tuyền từ toàn bộ xã Thanh Tuyền, phường Thanh Tuyền có diện tích 458,31 ha và dân số 7.478 người.

- Thành phố Phủ Lý có tổng diện tích 8.787,30 ha, dân số 136.654 người và được chia thành 21 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm 11 phường và 10 xã.

- Năm 2019, tiến hành hợp nhất một số xã và thị trấn thuộc các huyện Bình Lục, Lý Nhân, Thanh Liêm. Cùng năm, thành lập thị xã Duy Tiên và bổ sung một số phường, xã mới thuộc thị xã Duy Tiên.

• Điều chỉnh các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Duy Tiên, bao gồm thị trấn Đồng Văn, thị trấn Hòa Mạc, các xã Châu Giang, Yên Bắc, Bạch Thượng, Duy Minh, Tiên Nội, Duy Hải, Hoàng Đông.
• Thành lập thị xã Duy Tiên trên cơ sở toàn bộ huyện Duy Tiên.
• Thành lập các phường, xã mới thuộc thị xã Duy Tiên:

- Thành lập phường Bạch Thượng từ toàn bộ xã Bạch Thượng, với diện tích 6,24 km² và dân số 11.960 người.

- Thành lập phường Châu Giang từ toàn bộ xã Châu Giang, phường Châu Giang có diện tích 12,81 km² và dân số 17.219 người.

- Thành lập phường Duy Hải từ toàn bộ xã Duy Hải, phường Duy Hải có diện tích 5,50 km² và dân số 6.473 người.

- Thành lập phường Duy Minh từ toàn bộ xã Duy Minh, phường Duy Minh có diện tích 5,71 km² và dân số 7.861 người.

- Thành lập phường Đồng Văn từ toàn bộ thị trấn Đồng Văn, với diện tích 5,59 km² và dân số 11.327 người.

- Thành lập phường Hòa Mạc từ toàn bộ thị trấn Hòa Mạc, có diện tích 5,68 km² và quy mô dân số 11.488 người.

- Thành lập phường Hoàng Đông từ toàn bộ xã Hoàng Đông, với diện tích 6,36 km² và dân số 10.556 người.

- Thành lập phường Tiên Nội từ toàn bộ xã Tiên Nội, có diện tích 6,86 km² và dân số 8.843 người.

- Thành lập phường Yên Bắc từ toàn bộ xã Yên Bắc, với diện tích 7,05 km² và quy mô dân số 10.399 người.

- Thành lập xã Tiên Sơn trên cơ sở toàn bộ các xã Châu Sơn, Tiên Phong và Đọi Sơn. Xã Tiên Sơn có diện tích 12,31 km² và dân số là 13.932 người.

• Thị xã Duy Tiên bao gồm 120,92 km² diện tích và dân số 154.016 người, với 16 đơn vị hành chính cấp xã, trong đó có 9 phường và 7 xã.
• Điều chỉnh các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Bình Lục:

- Sáp nhập toàn bộ xã Mỹ Thọ và xã An Mỹ vào thị trấn Bình Mỹ. Thị trấn Bình Mỹ có diện tích 14,62 km² và dân số 13.341 người.

- Sau khi điều chỉnh, huyện Bình Lục có 17 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm 16 xã và 1 thị trấn.

• Điều chỉnh các đơn vị hành chính cấp xã thuộc huyện Lý Nhân:

- Thành lập xã Trần Hưng Đạo bằng cách hợp nhất toàn bộ các xã Nhân Hưng và Nhân Đạo. Xã Trần Hưng Đạo có diện tích 12,99 km² và dân số đạt 7.076 người.

- Sáp nhập toàn bộ xã Đồng Lý vào thị trấn Vĩnh Trụ. Thị trấn Vĩnh Trụ hiện có diện tích 5,11 km² và dân số là 10.886 người.

- Sau khi điều chỉnh, huyện Lý Nhân có tổng cộng 21 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm 20 xã và 1 thị trấn.

• Điều chỉnh các đơn vị hành chính thuộc huyện Thanh Liêm:

- Thành lập thị trấn Tân Thanh trên cơ sở toàn bộ các xã Thanh Bình và Thanh Lưu. Thị trấn Tân Thanh có diện tích 11,76 km² và dân số 9.496 người.

- Sau khi điều chỉnh, huyện Thanh Liêm có tổng cộng 16 đơn vị hành chính cấp xã, bao gồm 14 xã và 2 thị trấn.

Ghi chú