Lý Ông Trọng

Lý Ông Trọng (李翁仲), còn gọi là Lý Thân, không rõ năm sinh và năm mất, là một nhân vật truyền thuyết hư cấu được nhắc đến trong một số tài liệu của Việt Nam và Trung Quốc. Theo truyền thuyết Việt Nam, ông sống vào cuối triều đại Hùng Vương thứ 18 và đầu thời kỳ An Dương Vương, gốc gác từ làng Chèm. Trong khi đó, theo truyền thuyết Trung Quốc, ông có tên là Nguyễn Ông Trọng (阮翁仲), người thuộc vùng Nam Hải thời kỳ Tần Thủy Hoàng

Câu chuyện kể lại

Truyền thuyết trong văn hóa Việt Nam

Vào thời đại của Hùng Vương thứ 18, Ông Trọng đảm nhiệm một chức vụ nhỏ ở huyện ấp, và theo truyền thuyết, ông cao tới hai trượng ba thước.

Với tính cách chính trực, trung thành và thương dân, một lần ông thấy một tên lính huyện tàn ác đánh đập dân phu một cách dã man, ông đã nổi cơn thịnh nộ và giết chết tên lính đó. Triều đình đã kết án tử hình ông, nhưng vì thấy ông có tài đức và sức khỏe, vua không đành lòng xử án. Ông sau đó từ chức và đi học hỏi ở phương xa. Đến thời An Dương Vương, ông trở thành một tướng giỏi, hỗ trợ vua và được cử đi sứ đến nước Tần.

Lúc bấy giờ, nhà Tần thường xuyên bị quân Hung Nô tấn công từ phía Bắc. Dù Tần Thủy Hoàng đã cho xây Vạn Lý Trường Thành nhưng tình hình vẫn không ổn định. Khi tướng tài của nước Âu Lạc là Lý Ông Trọng đến làm sứ, vua Tần đã mời ông giúp đỡ chống lại quân Hung Nô và phong ông làm Vạn Tín hầu. Ông Trọng đã chỉ huy quân đội giữ đất Lâm Thao (nay là Cam Túc, Trung Quốc), đánh bại mọi đợt tấn công của quân Hung Nô. Quân Hung Nô sợ hãi và không dám xâm phạm biên giới nhà Tần nữa. Vua Tần hết sức khâm phục, phong tước cao, thưởng hậu và gả công chúa cho ông, mong muốn ông ở lại lâu dài. Tuy nhiên, sau một thời gian, Lý Ông Trọng nhớ quê hương và xin phép vua Tần về nước nghỉ ngơi.

Khi biết tin Lý Ông Trọng đã trở về nước, quân Hung Nô lại kéo sang đánh Tần. Vua Tần một lần nữa cử sứ sang Âu Lạc mời Ông Trọng. Ông Trọng không muốn đi, nên vua Thục đã thông báo ông đã qua đời. Vua Tần đành phải đúc một pho tượng đồng khổng lồ mô phỏng hình dáng của Lý Ông Trọng (bên trong rỗng, có thể chứa được hàng chục người, và có cơ chế cử động chân tay như thật) đặt ở cửa Kim Mã, thành Hàm Dương. Quân Hung Nô thấy vậy tưởng ông vẫn còn ở Tần nên không dám tấn công. Từ đó, người phương Bắc thường gọi những pho tượng lớn là 'Ông Trọng'.

Năm 860, Cao Biền đã cho trùng tu đền thờ ở xã Thụy Hương, huyện Từ Liêm (làng Chèm ngày nay), tạc tượng gỗ và phong tặng ông danh hiệu Lý Hiệu Úy.

Danh hiệu Hiệu Úy (tức Lý Ông Trọng) được phong tặng là Uy mãnh Oanh liệt Phụ tín Đại vương (威猛英烈輔信大王).

Văn Lang thành cổ nằm giữa những dãy núi xanh

Ông Trọng từ vùng mây mù tăm tối

(Văn Lang thành cổ giữa những dãy núi xanh

Ông Trọng đền thờ linh thiêng, mây mờ nhạt)

Theo tài liệu Trung Quốc

Sách Từ Nguyên của Trung Quốc ghi chép: 'Nguyễn Ông Trọng thời Tần, người vùng Nam Hải, có chiều dài cơ thể một trượng ba thước, khí chất oai hùng, khác biệt với người thường. Vua Thủy Hoàng đã cử ông giữ đất Lâm Thao, sức mạnh của ông khiến quân Hung Nô phải khiếp sợ. Sau khi ông qua đời, vua đã cho đúc tượng đồng đặt ở cửa Tư Mã để canh giữ cung Hàm Dương'.

Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư

Năm 221 TCN, trong năm thứ 26 triều Tần Thủy Hoàng, nước Tần đã thống nhất sáu nước Trung Nguyên và tự xưng là Hoàng đế. Lúc đó, có một người từ huyện Từ Liêm, Giao Chỉ tên là Lý Ông Trọng, cao hai trượng ba thước. Khi còn trẻ, ông làm việc tại địa phương và bị quan lại đánh đập, nên đã rời bỏ quê hương và đến nước Tần. Ở đây, ông được phong chức Tư lệ Hiệu úy. Khi Tần Thủy Hoàng đã thống nhất thiên hạ, ông được giao nhiệm vụ chỉ huy quân đội đóng giữ tại đất Lâm Thao (nay thuộc tỉnh Cam Túc). Danh tiếng của ông đã làm quân Hung Nô khiếp sợ. Khi về già, ông trở về làng và qua đời.

Tần Thủy Hoàng coi ông là người đặc biệt, nên đã cho đúc một tượng đồng khổng lồ đặt tại cửa Tư Mã ở Hàm Dương. Tượng có thể chứa được nhiều người bên trong, và có cơ chế chuyển động khi bị lay động. Quân Hung Nô tưởng tượng là Hiệu úy còn sống, nên không dám xâm phạm.

Theo Việt điện u linh

Vương họ Lý, tên Ông Trọng, người huyện Từ Liêm, cao hai trượng ba thước, có khí chất anh hùng khác biệt với người thường. Khi còn trẻ, ông làm quan ở huyện ấp, bị quan Đô đốc đánh đòn. Ông đã than rằng:

Danh tiếng của con người nên giống như chim Loan và chim Phụng, bay vút một vạn dặm. Sao lại để mình bị người khác chê bai và trở thành nô lệ?

Vương chăm chỉ học tập, dành nhiều thời gian nghiên cứu kinh sử, và sau đó được bổ nhiệm làm quan tại triều đại Tần, giữ chức vụ Tư lệ hiệu úy. Khi Tần Thủy Hoàng thống nhất thiên hạ, đã cử Vương đem quân về Lâm Thao, khiến danh tiếng của ông lan xa và gây ấn tượng mạnh với Hung Nô. Thủy Hoàng xem đó như một điềm lành. Về sau, khi Vương đã già, Thủy Hoàng cho đúc một bức tượng đồng, đặt ở ngoài cửa Tư mã Hàm cung; bên trong bức tượng có thể chứa vài chục người, mỗi khi có sứ giả từ bốn phương đến, Thủy Hoàng bí mật cho người vào trong ruột bức tượng làm động tác lay động, khiến Hung Nô sợ hãi tưởng rằng Hiệu úy vẫn còn sống và không dám xâm phạm biên giới.

Vào thời Đức Tông triều Đường, năm đầu niên hiệu Trinh Nguyên, Triệu Xương thường ghé thăm làng Vương và trong một giấc mơ, đã trò chuyện với Vương về việc trị dân và thảo luận về sách Xuân Thu tả truyện. Triệu Xương sau đó tìm hiểu về nơi cư trú cũ của Vương, và chỉ thấy khung cảnh mờ mịt khói, sông nước rộng lớn, đường đá rêu phong, và một mảnh nhàn vân bay lượn trên cỏ hoang. Ông đã cho xây dựng lại đền thờ, lập một xưởng lớn, và chuẩn bị lễ vật để dâng cúng. Khi Cao Biền tấn công nước Nam Chiếu, Vương thường hiện linh và hỗ trợ. Cao Biền cảm thấy kinh ngạc và đã cho sửa sang lại đền, chạm khắc tượng gỗ đẹp hơn, và dâng lễ vật để tế, từ đó, hương khói không bao giờ tắt. Niên hiệu Trùng Hưng năm đầu [1285, Trần Nhân Tông], Vương được phong tặng danh hiệu Anh Liệt Vương, bốn năm sau được gia phong thêm Dũng Mãnh, và năm Hưng Long thứ hai mươi [1312, Trần Anh Tông] được gia phong thêm Phụ Tín Đại Vương.

Lời bình trong truyện

• Lý Hiệu úy nổi tiếng với tấm thân cao lớn, giữ chức quan thượng quốc, phụ trách Ty Lệ, làm Hung Nô khiếp sợ, và người dân ở Lâm Thao vừa sợ vừa ngưỡng mộ ông. Trong thời gian ông còn sống, mọi người đều tôn thờ; sau khi ông mất, sự nhớ tiếc không hề phai nhạt. Bức tượng đồng được đặt ngoài cửa, với cơ chế chuyển động làm cho bức tượng trông như đang sống, khiến cho kẻ thù sợ hãi. Sau vài trăm năm, ông lại hiện linh trong giấc mơ của Triệu Xương, và hỗ trợ Cao Biền, danh tiếng của ông vang dội như các vị Thiên Thần, thật sự hùng vĩ!

• Miếu ở làng Thụy Hương huyện Từ Liêm, cách phía đông thành bốn mươi dặm, với đền đài đồ sộ và miếu điện trang nghiêm, nằm cao trên bờ sông. Dù sóng lớn vỗ bờ và dòng chảy xiết, miếu vẫn đứng vững không lay chuyển. Ngay trước miếu là bến đò ngang, con đường chính đến kinh đô, một khu đô hội nhộn nhịp với thương mại và giao thông tấp nập. Dù vậy, nơi đây vẫn an toàn, không có tai ương, và người dân đều khen ngợi công đức của thần. Làng Thụy Hương đông đúc và giàu có, lễ cúng tế được tổ chức long trọng vào ngày rằm tháng bảy với ngày hội lớn, thu hút nhiều người đến tham dự. Các nghi lễ và đồ thờ được chuẩn bị nghiêm chỉnh, người xem lễ phải ăn mặc kín đáo. So với các đền Tiên Du và Kim Động, đền Thụy Hương không kém phần trang trọng. Nhiều người đến cầu tự, có người bồng con xin thần giúp đỡ, như hai anh em Tiết và Nghĩa ở làng Vân Canh, họ đã được thần chấp nhận. Tập Chích Quái cũng ghi lại điều này.

Xác thực thông tin

Theo Việt sử tiêu án, sử gia Ngô Thì Sĩ đã ghi chép và đánh giá về truyền thuyết Lý Ông Trọng như sau:

Ông Trọng được miêu tả là người có thân hình vạm vỡ và đã giữ các chức vụ quan trọng dưới triều đại nhà Tần, nhưng điều này có thể không hoàn toàn chính xác.

Nhà Tần đã đúc 12 bức tượng vàng, nhưng không có danh hiệu nào gắn liền với chúng. Vua Ngụy muốn di chuyển những bức tượng vàng này đến đất Nghiệp nhưng vì quá nặng nên không thực hiện được, thay vào đó, ông ta cho đúc ba bức tượng bằng đồng mang tên Ông Trọng và đặt chúng ngoài cửa Tư Mã. Ngoài ra, tại đàn miếu Thiên thu đình (trong bài chú Kinh Băng, Tiến Thủy) có hai bức tượng Ông Trọng bằng đá đối diện nhau, vì thế cái tên Ông Trọng trở nên phổ biến và được gắn với những câu chuyện thần thoại trong dân gian.

Theo các nghiên cứu từ Trung Quốc, tiểu sử của Nguyễn Ông Trọng (tên trong sách Trung Quốc) không được ghi chép trong chính sử Trung Quốc và các tài liệu trước thời Minh cũng ít nhắc đến. Dù với chức vụ và chiến công của ông, đáng lẽ ông phải được ghi chép rõ ràng như các danh tướng khác như Vương Tiễn, Bạch Khởi hay Mông Điềm. Hơn nữa, câu chuyện về Ông Trọng chứa nhiều yếu tố phi lý: Quận Lâm Thao (Cam Túc) chưa từng bị Hung Nô xâm lược, nên không thể có chuyện Ông Trọng chiến đấu với Hung Nô ở đó. Chức vụ 'Tư lệ hiệu úy' không tồn tại vào thời nhà Tần mà chỉ xuất hiện vào thời Hán và là chức quan văn, không phải quan võ. Do đó, các nhà nghiên cứu Trung Quốc cho rằng đây chỉ là truyền thuyết dân gian nhằm giải thích sự kiện thực tế là Tần Thủy Hoàng đã cho đúc 12 bức tượng đồng khổng lồ mang tên 'Ông Trọng' và đặt chúng ngoài cổng Tư Mã của cung Hàm Dương. Câu chuyện dân gian này đã được lan truyền rộng rãi và du nhập vào Việt Nam, đặc biệt là trong thời kỳ Bắc thuộc, và đã được ghi chép trong sách Lĩnh Nam chích quái.

Đền thờ

Theo truyền thuyết Việt Nam, vua Tần đã cho xây dựng đền thờ ông, hiện nay là di tích Đình Chèm, nơi mà nhân dân địa phương tôn vinh là Đức Thánh Chèm.

Trên thực tế, đền thờ Lý Ông Trọng, được gọi là Đình Chèm, chỉ được xây dựng từ thời kỳ Bắc thuộc (từ năm 603 đến năm 938) tại Thị Điềm, Thụy Phương (phường Thụy Phương, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội hiện nay). Đền thờ này có các bia đá ghi chép về lịch sử và nhân vật, cùng với hai pho tượng đồng lớn: một là của Thượng đẳng Thiên vương Lý Ông Trọng, và pho tượng còn lại là của bà vợ, Hoàng phi Bạch Tĩnh Cung (con gái của Tần Thủy Hoàng). Di tích Đình vẫn được bảo tồn nguyên vẹn với kiến trúc rất đẹp.

Để tri ân Lý Ông Trọng, hàng năm ba làng: Thụy Phương, Hoàng Mạc và Liên Mạc tổ chức lễ hội đền Chèm từ ngày 14 đến 16 tháng 5 âm lịch.

Chú thích

• 101 chuyện xưa tích cũ (Việt Nam - Trung Quốc), Đặng Việt Thủy, Nhà Xuất bản Quân đội Nhân dân 2005.
• Việt điện u linh tập.

Liên kết bên ngoài

• Thông tin về Lý Ông Trọng trên Từ điển bách khoa Việt Nam
• Truyện tranh về Lý Ông Trọng