Mã Long

Mã Long (chữ Hán: 龍馬) là một sinh vật huyền thoại trong văn hóa Trung Quốc, có hình dáng của một con ngựa có cánh với vảy kỳ lân và đầu rồng. Đây là một linh vật kết hợp giữa rồng và ngựa, tượng trưng cho sự may mắn và xuất hiện trong các truyền thuyết cổ xưa của nền văn minh Hoa Hạ. Người Trung Quốc tin rằng sự xuất hiện của Mã Long là điềm báo của một minh quân, chân chúa hay hiền triết, biểu thị lòng nhân từ và sự ra đời của các thánh nhân. Một phiên bản khác của Mã Long là Bạch Long Mã trong Tây Du Ký, và từ lâu, Mã Long đã được Nho giáo coi là biểu tượng của sự hòa bình và phát triển.

Huyền thoại

Theo truyền thuyết, thời vua Phục Hy, vị vua đầu tiên của thời Tam Hoàng cổ đại Trung Quốc, khi đã cai quản thiên hạ, đã gặp một con Long Mã trên sông Hoàng Hà. Con Long Mã này có đầu rồng, thân ngựa, mang theo một hình vẽ gồm 10 đường nét cơ bản, sau này trở thành bát quái. Được biết, Long Mã có thân màu xanh, vằn đỏ, trên lưng có các xoáy đen trắng giống như Hà Đồ, sách trời ban cho vua để trị quốc.

Tự điển Cao Đài kể rằng: 'Vào thời thượng cổ ở Trung Quốc, dưới triều đại vua Phục Hy, một trận giông lớn nổi lên trên sông Hoàng Hà, nước dâng cao và một con quái vật đầu rồng mình ngựa xuất hiện. Nó đứng trên mặt nước với nhiều đốm đen trắng xếp theo trật tự đặc biệt và mang theo một cây bửu kiếm. Người dân thấy vậy bèn báo cho vua Phục Hy. Nhà vua đến nơi và quan sát từ bờ sông. Là vị thánh đế, vua Phục Hy nhận ra đó là Long Mã, một linh thú hiếm thấy. Ngài nói: 'Nếu có báu vật, hãy đến đây dâng cho Ta.'

Những người chứng kiến sự việc cảm thấy kinh ngạc và tin rằng 'Long Mã như biết nghe tiếng người', có khả năng hiểu biết nhiều điều. Long Mã 'từ từ di chuyển vào bờ, quỳ xuống trước vua Phục Hy. Vua nhìn thấy trên lưng Long Mã có 55 đốm, ghi nhớ vị trí và lấy cây bửu kiếm. Sau đó, Long Mã quay lại sông và biến mất. Mực nước sông Hoàng Hà trở về bình thường. Vua Phục Hy vẽ lại các đốm trên lưng Long Mã và tạo ra hình vẽ gọi là Hà Đồ. Kết hợp với quan sát thiên nhiên, Ngài phát triển Bát Quái Đồ, còn gọi là Tiên Thiên Bát Quái Đồ.'

Hình tượng

Bản gốc

Long Mã, một hóa thân của kỳ lân, sở hữu tất cả những phẩm chất tốt đẹp với sự kết hợp độc đáo giữa rồng, lân và ngựa. Nó được miêu tả với sừng và bờm của rồng, thân của con hươu xạ, đuôi bò, trán sói, vảy kỳ lân trên thân, chân và móng ngựa. Long Mã có chiều cao 8 thước 5 tấc, với xương cổ dài và cánh bên phải luôn khô ráo khi nhúng xuống nước. Trong văn hóa Đông phương như Trung Quốc và Việt Nam, Long Mã thường xuất hiện với hình dáng ngựa phủ vảy rồng, đầu rồng và lưng mang bảng Bát quái Tiên thiên, thể hiện sự uy nghi và hùng dũng.

Thiết kế cách điệu

Trên gốm sứ Chu Đậu ở Việt Nam, hình tượng Long Mã được thể hiện một cách độc đáo và sáng tạo. Trên chiếc liễn, Long Mã hiện lên dưới dạng cổ điển nhưng không nghiêm trang như ở bình phong, mà là một con ngựa phi trong mây với đầu rồng có hai sừng dài, thân ngựa phủ vảy rồng, đuôi xoắn của kỳ lân và đôi cánh như đám mây đao lửa. Trên đĩa tráng men, Long Mã hiện lên như một kỳ lân mập mạp, đang tung vó bay trong mây với các đốm lớn nhỏ trên thân như ý tưởng Hà Đồ.

Một phiên bản Long Mã khác mang dáng dấp ngựa rõ rệt là bức vẽ trên thạp gốm men trắng hoa lam. Thạp trang trí với văn cánh sen cách điệu, giữa thân thạp là hình Long Mã phi nước đại giữa đám mây cuộn, khác hẳn phong cách truyền thống của Trung Hoa. Hình Long Mã trên thạp có đôi cánh giống như mô típ ngựa có cánh trong nghệ thuật Hy Lạp và văn hóa dân tộc Trung Á. Con ngựa được cách điệu với đường viền như mây và các đốm lớn nhỏ xen lẫn trên thân, với phần đầu thể hiện đặc biệt, mõm khá dữ tợn, như đang chuyển dần thành đầu rồng.

Phần khớp gối của hai chân sau được phủ lông như chân kỳ lân, trong lòng đĩa thể hiện một con ngựa có cánh dài đang tung vó trong mây, mang đậm phong cách ngựa. Bố cục của Long Mã và các đám mây được sắp xếp theo hình tròn, đầu Long Mã vươn cao, tạo cảm giác linh hoạt như nó đang di chuyển theo vòng tròn trên trời. Trên một chiếc đĩa men trắng hoa lam, Long Mã có cánh sải vó phi nước đại, bao quanh là những đám mây cách điệu hình đao lửa, với cánh ngựa cũng mang hình đám mây đao lửa, cổ ngựa vươn cao và toàn thân tạo động tác như chuyển động theo vòng tròn.

Khi được trưng bày trên mâm cúng, Long Mã thường được kết bằng các loại quả để tạo vẻ uy nghi và phồn thực, thường sử dụng từ 2 đến 5 loại quả. Quả lớn, đẹp và tròn sẽ làm đầu, quả nhỏ hơn cắt đôi làm tai. Đầu rồng có thể được tạc từ quả đu đủ xanh hoặc gỗ (biến tấu thành đầu một con nghê), với đầy đủ mang, tai, râu và tóc. Mắt Long Mã được làm từ quả cau tươi tròn hoặc hòn bi chai. Mũi rồng dùng quả na mắt cắt đôi, cổ được xếp bằng hoa chuối, mình ngựa làm từ quả chuối tiêu tròn và xanh, đặt úp ngược, thân làm bằng chuối tươi, kết hợp với hoa cúc, quả ớt đỏ và quả quýt vàng. Đuôi được kết bằng chùm hoa sập chim và hoa tươi như hoa cúc vàng, trắng, đỏ. Chân được xếp bằng hoa chuối.

Ý nghĩa

Ở Trung Hoa, Long Mã thường được miêu tả đang chạy trên sóng nước, lấy cảm hứng từ truyền thuyết Vua Vũ trị thủy. Trong đó, 'long' (rồng) biểu trưng cho sự bay lên, tượng trưng cho kinh tuyến và thời gian, còn 'mã' (ngựa) biểu trưng cho sự chạy ngang, tượng trưng cho vĩ tuyến và không gian. Long Mã đại diện cho sự tung hoành của nam nhi, thời gian và không gian, và thể hiện vũ trụ vận động, đồng thời là biểu tượng của thánh nhân. Sự tích 'Long Mã phụ đồ' (Long Mã mang bức đồ, sau gọi là Hà Đồ) liên quan chặt chẽ đến nguồn gốc Kinh Dịch. Ngoài ra, Long Mã cũng là linh vật của Phật giáo, thường cõng Luật Tạng, một trong ba phần cốt tủy của kinh sách nhà Phật (Tam Tạng kinh).

Rồng thường xuất hiện trên cao, ẩn hiện trong mây và bay lượn khắp không gian, biểu trưng cho những đặc tính cao thượng, mạnh mẽ và linh hoạt, thuộc Dương và Tiên thiên, có nghĩa là sự tung bay, tượng trưng cho kinh tuyến và thời gian. Ngựa, dù không phải linh vật nhưng là vật dụng quan trọng trong đời sống, di chuyển nhanh chóng trên mặt đất theo đường ngang, chịu nặng và bền bỉ, thuộc Hậu thiên, nghĩa là sự hoành hành, tượng trưng cho vĩ tuyến và không gian. Long Mã tượng trưng cho sự tung hoành của nam nhi, thời gian và không gian, và sự vận động của vũ trụ, đồng thời là hình ảnh của thánh nhân. Có lẽ vì lý do này mà Long Mã thường được khắc trong các lăng mộ.

Long Mã là biểu tượng tích hợp đầy đủ các phạm trù Âm Dương, Vũ trụ, và sự kết hợp giữa Tiên thiên và Hậu thiên, cùng với quá trình tiến hóa của vạn vật (ngựa hóa rồng). Sự chuyển hóa từ ngựa thành Long Mã phản ánh sự thay đổi trong nhận thức thẩm mỹ, liên quan đến triết lý với rồng đại diện cho sức mạnh, quyền lực và khí chất cao thượng, tượng trưng cho kinh tuyến và thời gian (sự tung bay), là nguyên lý dương. Ngựa, dù không phải linh vật nhưng là loài vật hữu ích, nhanh nhẹn và bền bỉ trên mặt đất, biểu trưng cho tài lộc, thành công, và sự trung thành, tượng trưng cho vĩ tuyến và không gian (sự hoành hành), là nguyên lý âm. Long Mã là hình ảnh của sự uy nghi, sự tiến hóa vạn vật, và biểu hiện của một vũ trụ không ngừng vận động. Trong nghệ thuật trang trí, Long Mã luôn gắn liền với ước vọng về một thế giới hòa bình, thịnh vượng.

Tại Việt Nam

Ghi nhận

Dựa trên ý nghĩa của Long Mã, các di tích từ cung điện lăng tẩm đến đình miếu dân gian đều khắc hình Long Mã phù hà đồ. Hình ảnh này khái quát giai đoạn sơ khai của vũ trụ, như một dòng chảy liên tục. Nó tồn tại song song với các mô thức trang trí của Lão giáo và Phật giáo. Long Mã biểu hiện ước mơ về một cuộc sống thanh bình và thịnh vượng. Sự chuyển hóa từ ngựa thành Long Mã là bước chuyển trong nhận thức thẩm mỹ, liên quan đến triết lý, và các di tích từ cung điện lăng tẩm đến đình miếu dân gian thường khắc hình Long Mã phù hà đồ, phản ánh sự tiếp nối của một dòng chảy văn hóa.

Long Mã là một sinh vật linh thiêng, biểu trưng cho sức mạnh mà người dân vùng biển khao khát để chinh phục thiên nhiên và làm chủ cuộc sống. Với dáng vẻ ngạo nghễ của rồng, Long Mã mang đến nước cho đất đai, cây cối, và vạn vật, đẩy lùi bão tố và lũ lụt, nhưng lại sở hữu sức bền bỉ và nhanh nhẹn của ngựa, có thể vượt qua chặng đường dài. Theo quan niệm xưa, thiên nhiên vùng biển chứa đựng nhiều bí ẩn và nguy cơ. Dân gian tin rằng con vật đầu rồng mình ngựa có thể chế ngự mọi thử thách trong trời đất, cầu mong sức mạnh tổng hợp để chống chọi và vượt qua mọi khó khăn.

Tại Việt Nam, hình ảnh Long Mã thường được thể hiện qua các phù điêu trang trí trên bình phong của nhà thờ tộc, đình, chùa, và miếu, nhằm tăng cường sự tôn nghiêm và linh thiêng cho công trình kiến trúc. Các nghệ sĩ dân gian cũng mô tả Long Mã trên gốm sứ, và trong số hàng nghìn cổ vật gốm sứ Chu Đậu được tìm thấy, bên cạnh các hình vẽ cảnh sơn thủy, hoa lá, chim thú, thì Long Mã xuất hiện dưới hình dạng độc đáo và đặc trưng của gốm cổ Việt Nam, góp mặt trong hình tượng bát vật.

Long Mã là hình tượng nửa thực nửa hư với đầu rồng và thân ngựa, được cư dân ở Hà Nam và Quảng Yên coi trọng trong các dịp lễ hội, xuân Tết, mừng thọ và tang lễ. Hình ảnh Long Mã thường được dùng để biểu thị tuổi thọ và đức hạnh của con người. Trong Lễ hội Tiên Công và các đám tang tại Hà Nam và Quảng Yên, người cao tuổi đạt bảy mươi, chín mươi, hoặc một trăm tuổi sẽ được bày mâm ngũ quả hình Long Mã trên hương án, sơn son thếp vàng, để rước Long Mã. Hình ảnh Long Mã thực sự là một nét nghệ thuật trong việc bày hoa quả của người dân Hà Nam và Quảng Yên.

Tại Huế

Hình ảnh Long Mã cũng xuất hiện trên các cung môn và miếu môn trong hoàng cung triều Nguyễn, thường được kết hợp với các linh vật khác như rùa, kỳ lân hoặc chim phượng. Người dân Huế sử dụng kỹ thuật khảm sành sứ và thủy tinh để tạo hình Long Mã, bên cạnh đó, một số Long Mã còn được đắp bằng vôi vữa hoặc vẽ bằng phẩm màu. Nếu thiết kế cầu kỳ và sang trọng, sẽ được đắp nổi và khảm sành sứ; còn đơn giản hơn thường chỉ là nét họa thô mộc bằng bột màu hoặc vôi nước. Long Mã không chỉ gắn liền với sự an vui và thịnh vượng mà còn nâng cao giá trị và vẻ đẹp của công trình kiến trúc.

Ngựa là con vật quen thuộc với vai trò quan trọng trong đời sống và chiến tranh, biểu trưng cho sự dũng mãnh, trung thành và tận tụy. Ngựa sống trên núi, ăn cỏ và uống nước suối, nên còn được xem là hình ảnh của sự thanh khiết và sang trọng, không vướng bận tục lụy đời thường. Đây là lý do ngựa được chọn để trang trí trong nhiều công trình kiến trúc, trong đó có mô thức Long Mã. Ở Cố đô Huế, ngựa có mặt trên Huyền đỉnh và Anh Đỉnh của Bộ Cửu đỉnh, là biểu tượng của sự trang nghiêm và quan trọng trong nghi thức triều đình thời Nguyễn.

Tại Huế, Long Mã thường xuất hiện trên các bức bình phong, thể hiện hình ảnh con Long Mã lưng mang Hà Đồ, chân lướt trên sóng nước và đầu vươn tới mây. Long Mã cũng được trang trí trên nhiều đồ dùng bằng bạc, gỗ, sứ, và trang phục của các quan triều Nguyễn. Một bức bình phong nổi tiếng là của Trường Quốc học, xây dựng năm 1896, được coi là biểu tượng bảo vệ cho sự thịnh vượng và trường tồn. Hình ảnh Long Mã, với hình tượng ngựa hóa rồng, đã trở thành biểu tượng của Festival Huế 2000, lấy cảm hứng từ bức bình phong tại Trường Quốc học.

Long Mã xuất hiện trong các công trình của hoàng cung triều Nguyễn như Dục Khánh Môn, Hưng Khánh Môn và Trường An Môn. Bức bình phong nổi tiếng và lâu đời nhất là của Trường Quốc học Huế, xây dựng năm 1896 dưới triều vua Thành Thái. Trong tư thế tung vó cưỡi mây nhưng vẫn ngoái đầu, Long Mã mang thần thái nhẹ nhàng và linh thiêng, gợi nhớ đến câu thơ: 'Trước gió phất phơ Long hóa Mã/Trên mây lấp loáng Mã thành Long/Đồ thơ chở nặng nền luân lý/Cảnh vật phô bày cuộc biến thông'. Đây không phải là một chiến mã thông thường mà là Long Mã chở Đồ Thư, biểu tượng cho nền văn hóa và triết học Á Đông.

Chú giải