Mận tím

Mận tím hay Nam tím (tiếng Hán Việt có nghĩa là 'tím (dây) leo', tiếng Anh là Cranberry), là một loài cây bụi thấp xanh quanh năm, cũng có thể mọc theo dạng dây bò trên đất, thuộc chi Mận (Vaccinium), phân chi Oxycoccos, đôi khi cũng được xem theo một chi riêng là Oxycoccos. Mận tím thường mọc dại ở các vùng đầm lầy phân hóa (có nhiều than bùn) ở miền ôn đới Bắc bán cầu. Mận tím mọc thành bụi cao khoảng 20 cm, hoặc dây bò dài khoảng 2 m.

Phân loại và đặc điểm

Có ba hay bốn loại mận tím, được chia thành 2 nhóm như sau:

Phân chi Oxycoccos, nhóm Oxycoccos

• Vaccinium oxycoccos hay Oxycoccos palustris (mận việt quất thường (Common Cranberry) hay mận việt quất miền Bắc (Northern Cranberry)) mọc khắp những vùng có khí hậu mát mẻ ở Bắc bán cầu, bao gồm phía Bắc châu Âu, bắc Á và phía bắc Bắc Mỹ. Lá nhỏ khoảng 5–10 mm. Hoa màu hồng sẫm có gai nhọn màu tím ở giữa, mọc trên cuống có lông tơ. Quả màu hồng nhạt có vị chua gắt.
• Vaccinium microcarpum hay Oxycoccos microcarpus (mận việt quất nhỏ (Small Cranberry)) mọc ở Bắc Âu và Bắc Á, khác với mận việt quất thường ở chỗ lá giống hình tam giác hơn, và cuống hoa không có lông tơ. Một số nhà thực vật học xếp mận việt quất chung vào chung nhóm với mận việt quất thường (V. oxycoccos).
• Vaccinium macrocarpon hay Oxycoccos macrocarpus (mận việt quất to (Large cranberry), mận việt quất Mỹ (American Cranberry), hay Dâu gấu (Bearberry)): loài bản xứ ở Đông Bắc Bắc Mỹ (miền đông Canada, và miền đông Hoa Kỳ, phía nam bang North Carolina ở các vùng núi). Lá to hơn lá mận việt quất thường (V. oxycoccus), dài khoảng 10–20 mm, vị quả hơi giống như táo.

Phân chi Oxycoccos, nhóm Oxycoccoides

• Vaccinium erythrocarpum hay Oxycoccos erythrocarpus (mận việt quất núi Nam (Southern Mountain Cranberry)) mọc miền đông nam Bắc Mỹ ở các vùng cao trên đỉnh Apalachian, và vùng đông châu Á.

Mận việt quất cùng họ với quả việt quất (blueberry), nhưng cây việt quất có thân gỗ dày hơn, bụi mọc cao hơn, hoa hình chuông, và cánh hoa không có tính cảm ứng.

Nhánh mận việt quất mỏng, không có thân gỗ cứng, lá nhỏ xanh quanh năm, hoa màu hồng sẫm, thụ phấn bằng ong mật. Quả mận việt quất to hơn lá, lúc nhỏ màu trắng, sau chuyển màu dần sang đỏ thẫm khi chín hẳn. Quả mận việt quất ăn được, có vị chua gắt lấn át vị ngọt ngay cả khi đã chín.

Tên gọi và lịch sử

Tên tiếng Anh của nam việt quất là cranberry, có nguồn gốc từ chữ 'craneberry' ('crane' nghĩa là 'hạc'), được sử dụng ban đầu bởi những người di cư châu Âu sang Hoa Kỳ, bởi họ thấy hình dáng của hoa, cánh hoa và cuống hoa giống như hình dáng của mỏ, đầu và cổ của chim hạc. Một cái tên khác cho loài này ở phía Bắc Canada là mossberry, hay 'dâu rêu'). Tên tiếng Anh gốc của loài Vaccinium oxycoccos, fenberry (dâu dương xỉ), bắt nguồn từ việc người ta phát hiện thấy chúng mọc cùng với dương xỉ trong những vùng đầm lầy. Tên tiếng Việt của quả này có nguồn gốc từ tiếng Hán 'mạn việt môi quả' (蔓越莓果) và được chuyển thành 'quả nam việt quất'.

Chế biến

Gần 95% nam việt quất thu hoạch được chế biến thành nước ép trái cây, mứt và nam việt quất khô thêm đường, 5% còn lại được bán tươi tại chợ.

Nam việt quất ăn tươi thường có vị quá chua và đắng.

Nước cam nam việt quất là sản phẩm chính từ trái nam việt quất, thường được thêm đường để làm thành món 'cocktail nam việt quất' hoặc pha với các loại nước ép quả khác để giảm vị chua. Nhiều loại cocktail, như Cosmopolitan, được pha với nước cam nam việt quất.

Rau câu nam việt quất cũng được làm từ trái nam việt quất, gọi là sốt nam việt quất, dùng kèm với các món rô ti như món gà tây trong lễ Giáng Sinh của người Anh, hay lễ Tạ Ơn của người Mỹ và người Canada. Nam việt quất cũng được sử dụng trong bánh (muffins, scones và bánh gateau). Những đầu bếp sáng tạo còn dùng nam việt quất để thêm vị chua cho các món mặn như súp hay món hầm.

Trái nam việt quất tươi có thể được đông lạnh tại nhà để bảo quản trong 9 tháng, khi cần dùng không cần rã đông.

Rượu vang nam việt quất (Cranberry wine) được sản xuất từ trái nam việt quất tại các vùng trồng ở Mỹ, hoặc từ nước ép trái nam việt quất.

Nam việt quất là một trong những loại thực phẩm được trồng rộng rãi khắp các tiểu bang của Hoa Kỳ và Canada. Phần lớn trái nam việt quất thu hoạch được chế biến thành nước ép quả, sốt và nam việt quất sấy khô thêm đường, phần còn lại để bán tươi cho người tiêu dùng. Sốt nam việt quất là một món ăn truyền thống không thể thiếu trong ngày Lễ Tạ Ơn của người Mỹ và Canada, cũng như trong các dịp lễ hội mùa đông của người châu Âu.