Mansa Musa

Musa I (khoảng 1280 – khoảng 1337) là Mansa (nghĩa là 'Sultan' hay 'hoàng đế') thứ 10 của Đế quốc Mali giàu có ở Tây Phi. Khi Mansa Musa lên ngôi, Đế quốc Mali đã mở rộng đáng kể lãnh thổ sau khi chiếm đoạt 24 thành phố và vùng đất xung quanh. Ông tích lũy số của cải lớn và khi qua đời vào năm 1337, ông để lại di sản vô cùng giàu có.

Vào thế kỷ 14, danh tiếng của Mansa Musa và Đế quốc Mali lan rộng khắp thế giới Ả-rập và thu hút sự chú ý của những người vẽ bản đồ ở châu Âu. Trên một tấm bản đồ năm 1375, Mansa Musa được miêu tả ngồi trên ngai vàng và cầm một thỏi vàng, biểu tượng cho sự giàu có của ông, nằm ở chính giữa Tây Phi.

Tên gọi

Tên Musa Keita thường được gọi là Mansa Musa trong các tài liệu Tây phương. Ngoài ra, ông còn được biết đến với các tên Kankou Musa, Kankan Musa hay Kanku Musa. Từ 'Kankou' là một tên nữ phổ biến trong dân tộc Mandinka, có thể hiểu 'Kankou Musa' là 'Musa có mẹ tên là Kankou'.

Ngoài ra, còn có nhiều cách viết khác như Mali-koy Kankan Musa, Gonga Musa hay Sư tử xứ Mali.

Dòng dõi và lên ngôi

Tất cả những gì được biết đến về các vị vua của đế quốc Mali đều dựa trên các tác phẩm của các học giả Ả Rập như Al-Umari, Abu-Sa'id Uthman ad-Dukkali, Ibn Khaldun và Ibn Battuta. Theo Đại cương lịch sử các vua Mali của Ibn-Khaldu, ông nội của Mansa Musa là Abu-Bakr Keita (tên tương đương trong tiếng Ả Rập là Bakari hoặc Bogari), một người anh em của Sundiata Keita, người sáng lập Đế quốc Mali. Abu-Bakr không lên ngôi và con trai của ông, Faga Laye, cũng như cha của Musa cũng không có ảnh hưởng trong lịch sử Mali.

Mansa Musa Keita lên ngôi khi được nhà vua giao triều chính trong khi ông hành hương đến Mecca. Sau đó, Musa Keita được nhà vua phong làm thái tử. Theo sử sách, Mansa Musa được tiên vương Abubakari Keita II chỉ định làm người điều hành các công việc nhà nước trong những lúc vắng mặt của nhà vua. Ông được kế thừa ngai vàng khi nhà vua Abubakari, người luôn khao khát khám phá Đại Tây Dương, đã dẫn đầu 2000 tàu tham gia cuộc hành trình khám phá nhưng không bao giờ quay trở lại. Hành trình này bị chấm dứt bí ẩn với việc mất một cách đột ngột 199 tàu trong xoáy nước lớn giữa đại dương, chỉ còn lại duy nhất một con tàu quay về để báo tin. Học giả người Ả Rập Al-Umari đã trích dẫn lời của Mansa Musa như sau:

Con trai và người thừa tự của Musa, Mansa Magha Keita, sau này đã được Musa phong làm người điều hành trong khi ông hành hương đến Mecca.

Hồi giáo và chuyến hành hương đến Mecca

Mansa Musa là một vị vua sùng đạo và luôn tin rằng Hồi giáo là cánh cửa để tiếp cận 'thế giới văn hóa của Đông Địa Trung Hải'. Ông đã tích cực phát triển Hồi giáo trong đế chế của mình. Chuyến hành hương đến Thánh địa Mecca vào năm 1324 đã nổi tiếng khắp nơi và để lại ấn tượng sâu sắc nhất trong thời gian của ông.

Chuyến hành hương của Mansa Musa được xem là một trong những chuyến đi xa hoa và hùng vĩ nhất của một vị vua. Diễn ra từ năm 1324 đến 1325, chuyến đi này gồm 60.000 tùy tùng, trong đó có 12.000 nô lệ, 500 sứ giả mặc áo lụa và hàng loạt lạc đà mang theo vàng hoặc túi đựng vàng để Mansa Musa có thể phân phát cho người nghèo trên đường đi. Điều này đã làm nổi bật ông là một vị vua hào phóng và rộng lượng. Người dân còn đứng dọc theo các con đường dẫn tới Mecca để chờ đợi sự xuất hiện của Mansa Musa.

Chuyến hành trình của vua Musa đã được ghi lại bởi nhiều nhân chứng dọc theo đường đi, những người này đều kinh ngạc trước sự giàu có và sự hoành tráng của lễ rước. Những bản ghi này tồn tại trong nhiều tài liệu khác nhau, bao gồm cả các nhật ký và lịch sử truyền miệng. Musa được biết đã thăm vua Mamluk Al-Nasir Muhammad của Ai Cập vào tháng 7 năm 1324.

Những hành động hào phóng của Mansa Musa đã vô tình làm suy yếu nền kinh tế ở những nơi ông đi qua. Giá cả hàng hóa và đồ gốm bị tăng cao đáng kể. Tại Cairo, tất cả các cửa hàng và chợ đều chật cứng người Mali và mọi giao dịch đều bằng vàng. Ban đầu thương nhân Ai Cập rất phấn khởi, nhưng sau đó, lượng vàng từ người Mali ngày càng tăng và hàng hóa ngày càng khan hiếm, dẫn đến sự sụt giảm giá vàng. Mất đến 12 năm, thị trường vàng Ai Cập mới phục hồi. Theo các nhà sử học ước tính, đoàn hành hương đã tiêu hết 12,3 tấn vàng tại Cairo.

Sau đó, để khắc phục những sai lầm của mình, Mansa Musa đã mua lại vàng từ những người cho vay nặng lãi ở Cairo. Điều này có thể là lần đầu tiên và cũng là duy nhất trong lịch sử cho đến thời điểm này, một cá nhân có thể chi phối giá cả của vàng bạc trên khắp vùng Địa Trung Hải rộng lớn.

Khi đến Thánh địa Mecca, vua Musa đã dâng tặng 20 tấn vàng để đóng góp cho việc tu sửa, nâng cấp những đền thờ trong khu thánh địa. Tại Majisid al-Haram, trung tâm của thánh địa, tất cả các hoa văn trên các cột trong hang đá, nơi Thiên sứ Muhammad lần đầu tiên nhận được sự truyền dạy của Thượng Đế để viết Kinh Qur'an, đều được phủ vàng.

Cuối đời

Trong cuộc hành trình trở về từ Mecca vào năm 1325, Musa được cho là quân đội của ông đã tái chiếm Gao. Sagmandia, một trong những tướng lĩnh của ông, đã dẫn quân để lấy lại thành phố. Gao từng là một phần của đế quốc từ trước, dưới thời vua Sakoura Mansa và là một trung tâm thương mại quan trọng nhưng thường xuyên có bất ổn. Musa đã đi đường vòng để ghé thăm thành phố, nơi ông giữ hai người con trai của vua Gao, Ali Kolon và Suleiman Nar, làm con tin. Sau đó, ông trở về Nyeni, đem hai người và cho họ được huấn luyện trong hoàng cung của mình. Khi Mansa Musa trở về, ông mang về nhiều học giả và kiến trúc sư Ả Rập.

Xây dựng ở Mali

Sau chuyến hành hương đến Mecca, vua Mansa Musa bắt đầu xây dựng nhiều đền thờ Hồi giáo lớn, các thư viện khổng lồ, cung điện hoàng gia và các trường học Hồi giáo trên khắp Đế quốc của mình. Mặc dù ông luôn coi trọng việc phát triển đạo Hồi, nhưng trong chính sách cai trị của mình, Mansa Musa cũng thiết lập một nền tôn giáo tự do, cho phép tự do tín ngưỡng. Một số học giả Hồi giáo đến thăm Mali đã bị ấn tượng bởi cách ăn mặc rực rỡ của người dân địa phương, thậm chí phụ nữ ở đây không cần phải che mặt. Nền giáo dục dưới thời Mansa Musa miễn phí hoàn toàn và nhận được rất nhiều chính sách khuyến khích, vua giàu có còn thành lập trường đại học nổi tiếng Sankore Madsarah. Điều này đã thu hút nhiều người đến từ khắp nơi trên thế giới để học tập tại đây.

Trong thời gian này, các đô thị lớn của Mali đã có mức sống cao. Sergio Domian, một học giả người Italy về nghệ thuật và kiến trúc, đã viết về thời kỳ này: 'Đây là giai đoạn dựng nền văn minh đô thị. Trong thời kỳ hoàng kim, Mali có ít nhất 400 thành phố và vùng nội địa sông Niger tập trung dân số đông đúc'.

Kinh tế và giáo dục

Theo sử ghi lại, Mansa Musa đi qua các thành phố Timbuktu và Gao trong chuyến hành trình đến Mecca và đã tích hợp chúng vào đế chế khi trở về vào năm 1325. Ông đã thuê kiến trúc sư từ Andalusia (Tây Ban Nha ngày nay) và Cairo để xây dựng các cung điện lớn tại Timbuktu và nhà thờ lớn Djinguereber, mà nay vẫn còn tồn tại.

Timbuktu nhanh chóng trở thành trung tâm thương mại, văn hóa và Hồi giáo; thu hút thương nhân từ Hausaland, Ai Cập và các vương quốc Châu Phi khác để giao dịch. Thành phố thành lập một đại học (cũng như Djenné và Segou khác) và đạo Hồi truyền bá qua các khu chợ và trường học. Tin tức về thành phố giàu có của đế quốc Mali lan ra Địa Trung Hải và Nam Âu, thu hút thương nhân từ Venezia, Granada và Genoa đến giao dịch hàng hóa và vàng.

Dưới thời Mansa Musa, đại học Timbuktu có nhiều luật sư, nhà thiên văn học và toán học. Đây là trung tâm học thuật và văn hóa, thu hút nhiều học giả Hồi giáo từ châu Phi và Trung Đông đến học tập tại Timbuktu.

Năm 1330, vương quốc Mossi xâm lăng và chiếm Timbuktu. Gao đã bị tướng Musa chiếm lại và ông nhanh chóng phục hồi Timbuktu, xây dựng thành lũy và pháo đài bằng đá và triển khai lực lượng quân đội để bảo vệ thành phố trong tương lai.

Mặc dù cung điện của Musa đã không còn, các đại học và nhà thờ Hồi giáo vẫn tồn tại ở Timbuktu ngày nay.

Vào cuối thời kỳ Mansa Musa, Đại học Sankoré đã trở thành một trung tâm đào tạo toàn diện với bộ sưu tập sách lớn nhất ở châu Phi từng có, không thua kém Thư viện Alexandria. Đại học Sankoré có thể ở chỗ cho đến 25.000 sinh viên và sở hữu một trong những thư viện lớn nhất thế giới với hơn 1.000.000 bản thảo.

Quá trình qua đời

Ngày mất của Mansa Musa là một chủ đề gây tranh cãi giữa các nhà sử học hiện đại và học giả Ả Rập, những người đã ghi chép lịch sử của Mali. So với thời kỳ cai trị của con trai Mansa Maghan (1332-1336) và Mansa Suleyman (1336-1360) cùng khoảng thời gian 25 năm cai trị của Musa, ngày mất của ông được ghi nhận vào khoảng năm 1332. Các tài liệu khác cho biết Musa đã lên kế hoạch thoái vị để con trai Maghan kế vị, nhưng ông đã qua đời ngay sau khi trở về từ Mecca vào năm 1325. Theo ghi chép của Ibn-Khaldun, Mansa Musa vẫn sống khi thành phố Tlemcen ở Algeria bị chinh phục vào năm 1337, ông đã gửi một sứ giả đến Algeria để chúc mừng người chiến thắng.

Lịch sử ghi nhận Mansa Musa là người giàu có nhất mọi thời đại với tài sản được ước tính tương đương 400 tỉ USD (theo giá trị hiện tại), một con số khổng lồ vượt xa tổng tài sản của Bill Gates, Warren Buffett và Amancio Ortega cộng lại. Hơn 700 năm đã trôi qua nhưng về giàu có và ảnh hưởng, chưa ai có thể sánh kịp Mansa Musa. Đến ngày nay, ông vẫn được coi là một trong những nhân vật quyền lực và giàu có nhất trong lịch sử.

Nếu tính giá trị tài sản của Mansa Musa vào thời điểm hiện tại, ông có thể sở hữu toàn bộ đất đai và tài sản ở châu Phi thời đó. Số tiền này gấp 12 lần tổng số cổ phiếu của Bill Gates, bốn lần tài sản của Apple và ba lần tài sản của Microsoft. Ông cũng có thể nắm giữ hơn 40% lượng vàng trữ của thế giới.