Mào (động vật)

Mồng hay mào là phần thịt đỏ nằm trên đỉnh đầu của gà, đặc trưng cho một số loài trong bộ Gà (Galliformes) như gà rừng, gà nhà, gà tây, trĩ, thường được gọi là mồng gà hoặc mào gà. Mồng có cấu trúc là một tấm thịt mỏng, nhẵn, mềm, kéo dài từ gốc mỏ đến đỉnh đầu. Đỉnh mồng thường có nhiều gai, khoảng năm hoặc sáu cái. Mồng gà trống thường lớn hơn so với gà mái và là loại mồng phổ biến nhất. Gà nhà có tên khoa học là Gallus gallus domesticus, với từ Latin 'gallus' có nghĩa là mồng gà.

Chức năng

Mồng gà giúp giải nhiệt cho gà vì chúng không có khả năng đổ mồ hôi. Gà giải nhiệt bằng cách làm mát dòng máu qua mồng, giúp chúng chịu đựng thời tiết nóng. Mồng lớn cũng thu hút gà mái do chúng có thể nhận diện màu đỏ. Mồng cũng phản ánh sức khỏe của gà; nếu mồng nhạt hoặc có dấu hiệu bất thường như nhăn nhúm, có thể gà đang bị bệnh. Mồng đỏ tươi trên gà mái tơ thường báo hiệu gà sắp đẻ trứng. Mồng không chỉ thể hiện sức khỏe, sự sung mãn mà còn có giá trị thẩm mỹ cho gà.

Các loại

Có nhiều kiểu mồng gà khác nhau, và một giống gà có thể có nhiều loại mồng khác nhau. Các màu phổ biến bao gồm đỏ và tím, xuất hiện ở các giống như gà Sumatra, Modern Game (màu birchen và brown red) và gà ác (silkie), cùng với màu đỏ tím ở giống gà vảy cá (Seabright). Hiệp hội Gia cầm Mỹ (APA) công nhận nhiều kiểu mồng khác nhau như mồng vua (buttercup), mồng trích (cushion), mồng dâu (pea), mồng trà (rose), mồng lá (single), mồng đậu (strawberry), mồng chạc (V-shaped) và mồng óc (walnut).

• Mồng lá (single comb): Mỏng và mềm, với phần thịt nhẵn từ gốc mỏ đến đỉnh đầu. Phần trên có từ 5 đến 6 gai, với chóp giữa cao hơn các chóp khác, tạo hình nửa o-van. Mồng cần phải đứng thẳng, mồng gà trống to và dày hơn so với gà mái, có thể thẳng hoặc xiêu vẹo tùy giống. Mồng được chia thành ba phần: trước, giữa và sau.
• Mồng trà (rose comb): Đặc và rộng, gần như phẳng trên đỉnh đầu, ít thịt, có chóp kéo dài có thể ngóc lên (như ở Hamburg) hoặc nằm ngang (như ở Rosecomb và Leghorn), hoặc cong theo dáng đầu (như ở Wyandotte). Mồng trà có mặt trên hơi phồng và lởm chởm. Được gọi là 'mồng đôi' để phân biệt với 'mồng đơn' (mồng lá).
• Mồng dâu (pea comb): Thấp và trung bình dài, với ba khía trên đỉnh đầu. Khía giữa cao hơn hai bên, có thể trơn hoặc có gai nhỏ; đặc trưng của các giống như Ameraucana, Brahma, Buckeyes, Cornish, Cubalaya và Sumatra.
• Mồng chạc (V-shaped comb): Có hai nhánh nối với nhau ở gốc, giống như sừng, gặp ở các giống như Houdan, Polish, Crevecoeur, La Fleche và Sultan. Mồng hình chữ V của La Flèche gọi là 'đầu quỷ'. Gà Ba Lan nổi bật với chiếc mồng khổng lồ, đẹp nhất trong thế giới gà.
• Mồng trích (cushion comb): Thấp, gọn và nhỏ, nhẵn nhụi, không lồi lõm hoặc có gai. Giống gà Chantecler có mồng trích hoàn hảo, phù hợp với khí hậu lạnh.
• Mồng vua (buttercup comb): Có lưỡi mồng mọc từ giao điểm giữa đầu và mỏ, hơi ngả về sau thành hình vương miện, chia đều bởi các chóp và kết thúc ở phía sau. Chóp mọc từ giữa là lỗi. Đây là kết quả của một gien trội.
• Mồng đậu (strawberry comb): Dạng thấp, tròn trĩnh, ngả về phía trước, phần sau không vượt quá giữa đỉnh đầu.
• Mồng ác (silkie comb): Gần tròn, có thể phồng, rộng hơn dài, với đỉnh gấp nếp và răng cưa nhỏ. Đôi khi có hai hoặc ba chóp nhỏ phía sau, hoặc không có chóp nào. Đây là kiểu kết hợp giữa mồng trà và mào.
• Mồng óc (walnut comb): Dạng đặc, rộng, kết hợp của hai alen trội (mồng trà và mồng dâu), với bề mặt gấp nếp giống hạt óc chó.

Gà đá thường có các loại mồng như sau:

• Mồng dâu: Vừa phải, chia thành ba cạnh, mồng ngay và có nhiều đốm nhỏ.
• Mồng lá: To bản, từ mỏ cao lên rồi chỉ thiên hoặc hướng về phía sau đuôi, đẹp mắt.
• Mồng cốt: Có hai loại, giống như mồng chim trích, tốt nhất là có lỗ xoáy gần mỏ, nếu có xoáy trên đỉnh ót thì không nên chọn.
• Mồng trích: Thẳng lên trời, giống như mồng chim trích, là loại tốt.
• Mồng hoa sung: Nhăn nheo như cánh hoa xếp lại, rất tốt cho mồng nhỏ.
• Mồng voi: Hình tam giác dựng đứng, thẳng và đẹp hơn mồng hoa sung, còn gọi là 'mồng chỉ thiên'.

Tại Việt Nam, gà thường có 4 loại mồng chính: mồng dâu, mồng trích, mồng trà và mồng lá. Gà đòn hoặc gà nòi đòn chủ yếu có mồng dâu. Gà cựa hoặc gà nòi lông có thể có thêm mồng lá nhờ lai với gà chọi Mỹ. Các dạng mồng khác như mồng trà, mồng trích, và mồng vua thường thấy ở gà kiểng và gà thịt. Mồng gà đá cần phải dựng đứng và thẳng, tránh nghiêng. Nếu mồng nghiêng, đặc biệt là nghiêng qua trái, có thể gây cản trở tầm nhìn và làm giảm khả năng chiến đấu, dễ bị đối thủ đá mù mắt hoặc yếu một bên mắt.

Di truyền

Mồng là đặc điểm nhận diện các giống gà khác nhau. Ví dụ, mồng vua đặc trưng cho giống gà Buttercup, trong khi mồng óc là đặc điểm nổi bật của gà ác (Silkie). Một số giống gà như Leghorn và Rhode Đỏ có thể có cả mồng lá và mồng trà. Màu sắc của mồng có thể thay đổi từ đỏ tươi đến tím, tùy thuộc vào giống gà. Di truyền mồng gà được điều khiển bởi hai cặp nhiễm sắc thể với 4 alen:

• P: mồng dâu trội
• p: mồng dâu lặn
• R: mồng trà trội
• r: mồng trà lặn

Gà con nhận được 2 alen từ gà bố và 2 alen từ gà mẹ:

• Khi lai mồng lá với mồng lá, toàn bộ con gà con sẽ có mồng lá.
• Lai giữa mồng trà và mồng lá hoặc mồng trà với mồng trà sẽ cho ít nhất 50% mồng trà (phần còn lại là mồng lá).
• Lai mồng dâu với mồng lá hoặc mồng dâu với mồng dâu sẽ có ít nhất 50% mồng dâu (phần còn lại là mồng lá).
• Lai mồng dâu với mồng trà sẽ cho ít nhất 25% mồng trích.
• Lai mồng trích với mồng lá sẽ thu được ít nhất 25% mồng trích.
• Lai mồng trích với mồng dâu hoặc mồng trà sẽ cho ít nhất 37,5% mồng trích.
• Lai mồng trích với mồng trích sẽ cho ít nhất 56,25% mồng trích.

Việc nhận diện và loại bỏ gà trống RR có thể gặp khó khăn ở nhiều giống gà. Nếu lai với gà mái mồng lá (rr) và toàn bộ con gà con đều có mồng trà, điều này cho thấy sự tồn tại của alen mồng dâu P. Alen này ảnh hưởng đến kích thước của tích: hai alen PP có tích nhỏ và mồng thấp, Pp có tích vừa và mồng cao, còn pp có tích to và mồng lớn. Alen P cũng tác động đến sụn lườn, thiếu sụn hai bên lườn ở gà không có gien mồng dâu (pp). Mồng trích có thể xuất hiện trong bất kỳ lai giống nào và tỷ lệ mồng trích có thể được điều chỉnh bằng cách lai mồng dâu với mồng trà hoặc mồng trích. Các gien cần chọn là PP, Rr cho kích thước tích nhỏ và sinh sản tốt.

Ghi chú

• Thông tin về Mào (động vật) có thể tham khảo tại Wikispecies
• Jones, E.K.M. và Prescott, N.B., (2000). Những dấu hiệu thị giác trong việc chọn bạn đời của gà và tầm quan trọng của chúng đối với ngành chăn nuôi. Tạp chí Khoa học Gia cầm Thế giới, 56: 127-138. doi:10.1079/WPS20000010
• Giuliano Bugialli, Nghệ Thuật Ẩm Thực Ý, 1977, trang 88. ISBN 0-8129-1838-X