Một với Một

Xe điện có thực sự thân thiện với môi trường không, trồng nhiều cây xanh có thật sự giảm CO2 không, ăn chay có giúp giảm nóng toàn cầu không… và liệu một cộng một có bằng hai không?

Máy bay cũng là một phương tiện khám bệnh rất hiệu quả, ngay cả khi cơ thể chưa có triệu chứng. Khi máy bay hạ độ cao, nếu bạn cảm thấy đau tai, có thể bạn đang có vấn đề sức khỏe. Nếu sau khi hạ cánh, tai bạn cảm thấy bị bít và đau, có lẽ bạn sẽ bị bệnh sớm thôi.

Trong tai có một cái ống nối với mũi để điều hòa áp suất. Khi cơ thể yếu hoặc hệ hô hấp có vấn đề, ống này không hoạt động tốt. Trên cao áp suất thấp, dưới đất áp suất cao. Khi hạ cánh, ống này đáng ra phải mở để điều áp, nhưng do bệnh nên nó đóng lại, khiến tai đau.

Do thời tiết thay đổi, bác sĩ nói. Tôi hiểu. Nhưng tôi còn biết một lý do khác nữa: chất lượng không khí ở Sài Gòn cả tháng nay.

Trước đây, tôi thường kể về một màn khói xám. Nó là khí thải của đô thị, bao phủ thành phố, chắc chắn không rời. Chỉ khi có mưa hoặc thời tiết dịu đi thì nó mới tan. Một năm, lớp sương này đến bao phủ Sài Gòn vài ba lần. Và mỗi lần như vậy, chất lượng không khí mà người dân hít vào không khác gì khí độc.

Giãi bày vài dòng như vậy, nhưng tôi biết không ai có thể làm gì cả. Cảnh tượng thành phố bụi bặm, xuân không đến này sẽ chỉ từ xấu đến tệ hơn thôi. Hơn nữa, vấn đề môi trường này không đơn giản như một với một là hai. Nó vô cùng phức tạp. Có nhiều điều chúng ta không thể nhìn thấy hết để đánh giá đúng sai. Một vài ví dụ.

Ví dụ một. Dù có cảm tình với Nhật Bản nhưng cũng có vài điều làm tôi không hài lòng. Điểm lớn nhất là trong siêu thị, họ thường gói từng quả chuối trong ni lông. Là người dân xứ nhiệt đới, đã quen nhìn cả nải chuối, nên ban đầu tôi thấy rất khó chịu.

Dần dần tôi cũng hiểu, Nhật Bản là xứ ôn đới, không trồng được chuối nên phải nhập khẩu, vì vậy họ rất quý chuối. Hiểu là hiểu vậy nhưng tôi vẫn không thể chấp nhận việc người ta dùng bao ni lông bọc từng quả chuối lại. Không phải loại bao tự hủy mà là loại rất bền, có lẽ hàng ngàn năm sau mới phân hủy được.

Muốn chê trách hay phẫn nộ thì cũng phải nhìn từ góc độ của người khác. Bạn tôi nói như vậy. Cả thời sinh viên du học, anh ấy làm việc trong siêu thị. Anh ấy nói người ta gói trái chuối như vậy để bảo vệ nó không bị bầm dập khi khách hàng chọn lựa.

Trong ngành có một thuật ngữ cho điều này - 'shelf time', thời gian trưng bày trên kệ. Càng được gói kỹ, thời gian trưng bày của trái cây càng lâu. Trái cây ít hư hỏng thì không lãng phí năng lượng đã sử dụng để trồng nó. Người ta tính toán rằng, thiệt hại từ việc tạo ra một bao nhựa không bằng thiệt hại từ việc lãng phí năng lượng. Hao tổn chẳng đáng kể hơn.

Nghe cũng có lý nhỉ, tôi gật gù suy ngẫm. Và anh bạn tôi cười khúc khích, đó là sếp trong siêu thị của anh nói vậy chứ anh cũng không chắc.

Ví dụ hai. Một bài báo (tôi cho là uy tín) nêu vấn đề như sau: giữa một người đạp xe đi làm và một người đi xe hơi đi làm, ai là người phát thải ít hơn? Chắc chắn là xe đạp rồi. Quá dễ. Một với một bằng hai.

Nếu vấn đề đơn giản như vậy thì thế giới này đã hòa bình. Thấy dễ, là do chúng ta chưa xét đến nhiều yếu tố xung quanh. Người đi xe đạp về nhà, bỏ bộ quần áo ướt đẫm mồ hôi vào giặt. Bột giặt, nước xả có hại cho môi trường không? Người đi xe đạp về nhà, mệt quá khát quá, mở tủ lạnh lấy chai sữa uống ừng ực. Nếu bạn hỏi điều đó liên quan gì đến môi trường, thì xin nhắc nhẹ, công nghiệp nuôi bò lấy sữa là thủ phạm lớn của việc xả thải, chưa kể đến việc nó hành hạ thân xác các con bò.

Còn nhiều ví dụ khác, như xe điện có thực sự xanh không, trồng nhiều rừng có giảm CO2 thật không, ăn chay có giúp giảm nóng cho trái đất không… Nhưng tôi e rằng viết ra hết đây, không chỉ tôi mà cả con virus đang hành hạ tôi cũng không biết điều gì là thật nữa.

Như trong một chuyến thám hiểm, người ta cần đi về hướng Tây để đến đích. Theo thường thức, cứ theo bóng mặt trời về chiều là tới. Nhưng la bàn chỉ Bắc, còn bạn đồng hành chỉ Nam, nên không biết tin vào đâu. Như nhà thơ Nguyễn Thiên Ngân viết, Ta không tin cả nắng dưới trời này.

Nên thôi. Chỉ muốn kể với bạn rằng vấn đề môi trường này làm tôi cảm thấy mình giống con cua. Con cua thì càng to càng nhỏ, còn tôi thì càng (tưởng) biết, càng rối.

Đúng là trong cuộc sống luôn có những tình huống khó xử như vậy khiến người ta nghi ngờ chính mình. Tuy vậy, cũng có những điều mà tôi - với ý thức mình càng ngày càng giống con cua - vẫn chắc chắn.

Tôi chắc rằng hệ miễn dịch của tôi bị khí nóng ô nhiễm của Sài Gòn làm suy yếu. Sài Gòn có nhiều đường phố bê tông, nhiều cao ốc bọc kính, nhiều người nhiều xe. Giờ thỉnh thoảng lại chặt một hàng cây, như thể cây xanh là kẻ thù của phát triển kinh tế.

Nhắc đến việc chặt cây, tôi lại nhớ đến tâm sự thầm kín của Minh, bạn tôi. Minh làm kiến trúc đô thị ở Úc, thỉnh thoảng về Sài Gòn thăm nhà. Một lần, anh kể với tôi chuyện này. (Có lẽ nên gọi là thổ lộ thì đúng hơn, vì chuyện này không đáng để tự hào). Đàn ông đàn ang, ai dễ mau nước mắt. Vậy mà hôm đó, Minh khóc đến hai lần.

Một ngày hè năm 2018, Minh về thăm Sài Gòn. Về chơi, bạn tôi thường chạy xe trên những con đường kỷ niệm thời học sinh. Sáng đó anh rẽ qua Nguyễn Văn Cừ, chỗ trường cấp III cũ, hy vọng được đi lại dưới những tán cây xanh như ngày xưa. Nhưng chàng trai xa nhà lâu ngày bị một cơn xây xẩm.

Hai hàng cây xanh mát che mát ba năm trung học của anh đã biến mất. Không còn dấu vết, ngay cả gốc cây. Cảnh vật bên đường khiến anh hình dung ra một thằng bé ốm đói bị lột trần, trơ hai mạn sườn xương xẩu. Một bên là mái trường cũ, bên kia là khu mua sắm, khách sạn năm sao, công trường... Nghĩ đến những ngọn cây kỷ niệm bị đốn chặt, Minh cảm giác như tuổi thanh xuân của mình cũng bị đốn chặt. Minh bật khóc.

Việt kiều về thăm quê hương xốc lại tinh thần, rồ ga chạy đến chốn kỷ niệm thứ hai. Không sao, anh tự nhủ, chỗ này thì chắc chắn vẫn còn. Chỗ này của anh gần Viện Trao đổi Văn hóa với Pháp - ngày đó, lũ học sinh chúng tôi hay tới đây xem phim, xem kịch, đọc sách. Đó là một đại lộ nhưng xanh um và mát rượi như một cánh rừng.

Hai bên đường có hai hàng cổ thụ gần trăm tuổi. Mỗi hàng có gần trăm cây xà cừ, lim, me, bàng; cây nào cây nấy thân to ba bốn người ôm. To mà còn cao, thân cây cao nên tán che khuất hết mọi công trình nhiều tầng xung quanh. Ớn bê tông cốt thép nhựa đường, đến đây chỉ cần ngửa cổ lên là mất dấu thành phố. Những cây là cây.

Khi xe chạy hết Lý Tự Trọng đâm vào đại lộ Tôn Đức Thắng, Minh bật khóc. Lần thứ hai trong ngày. Rừng xưa đã khép. Cánh rừng giữa lòng phố trong ký ức giờ trọc lóc. Thế chỗ vào đó là một công trình bề thế.

Một cây cầu lớn sẽ trổ ra từ đây. Siêu cầu này sẽ nối với bán đảo bên kia sông. Nó sẽ khuếch đại Sài Gòn thành một đô thị thậm chí còn to hơn, giàu hơn nữa. Kỳ vọng đẹp đẽ như vậy, hàng cây bách niên phải nhường chỗ, có chi là đáng bàn.

Khung trời kỷ niệm không còn, Minh thấy trong lòng có gì đó đứt gãy. Cái gì đó, sau một hớp bia và cái nhìn xa xăm, anh bạn tôi tìm được hình tượng. Nó giống như sợi dây nối quá khứ của anh với quê hương này, giờ đã đứt rồi.

Nhưng sự xúc động còn đến vì góc nhìn nghề nghiệp. Minh nói không phải tự nhiên mà Sài Gòn ban ngày không thở nổi nữa đâu. Có lý do hết, ông kiến trúc sư giải thích. Trong nghề của anh có một chỉ số gọi là chỉ số phủ xanh.

Người ta ước tính số lượng cây xanh trong thành phố, từ đó tính ra diện tích mảng xanh rồi chia cho tổng dân số. Kết quả là một con số, số này đánh giá sự xanh sạch, đáng sống của một thành phố. Ở nhiều đô thị trên thế giới, người ta đo được từ 20m2 đến 40m2 mảng xanh trên mỗi dân.

Sài Gòn năm đó, dân chuyên môn nhẩm tính thì chưa được 1m2 đầu người. 1m2 nghĩa là cỡ năm phần trăm nhà người ta. Lúc đó, nghe thì sao mà nó còm cõi, khiêm tốn quá. Nghe là thấy ngợp thở rồi.

Nhưng mà bây giờ chưa chắc được như vậy nữa. Nhắm mắt đếm sơ sơ thôi. Từ đó đến giờ, Sài Gòn đã có thêm cầu Ba Son, bến Bạch Đằng mới, phố đi bộ, tàu điện ngầm. Chưa tính một tá chung cư đua nở. Chừng đó công trình xây lên thì bao nhiêu cỏ cây hạ xuống.

Một thước vuông xanh đầu người ít ỏi năm đó, giờ chắc cũng sứt mẻ ít nhiều. Vậy thì Sài thành dần biến thành cái hỏa lò thì có gì đâu mà phải bàn.

Vừa nóng vừa bụi, đi giữa những con đường không cây, tôi chúc bạn đọc thật nhiều sức khỏe. Năm nay lại là năm El Niño, chu kỳ nóng của địa cầu, nên ta sẽ cần thêm lạc quan nữa. Rồi mưa tới. Mưa mang bụi đi. Đi ra biển. Thứ mưa ấy làm cho biển trở thành một môi trường acid chết chóc. Cá sẽ bơi trong đó, ta sẽ vớt chúng lên ăn.

Mà thôi, cái này chắc bàn sau. Chắc gì một với một đã bằng hai.