Mướp khía: một cây thảo dược quý giá

1. Mô tả cấu trúc và hình thái của mướp khía

1.1. Hình dáng và phát triển

Mướp khía, còn được biết đến với tên khoa học là Luffa acutangula L, là một loại thân leo, sinh trưởng quanh năm. Thân cây có chiều dài trung bình từ 3 - 6m, đường kính khoảng 2cm và nhiều rãnh. Lá mướp có hình tim, mọc so le trên thân với kích thước trung bình là 25cm chiều rộng và 15 - 20cm chiều dài.

Hoa của mướp khía có dạng đơn tính, hoa đực mọc thành từng chùm, cánh hoa màu vàng tươi và có 5 nhị. Trong khi đó, hoa cái mọc riêng lẻ, vòi nhụy màu vàng có lông mềm, ngắn và trên đỉnh có 3 núm nhỏ.

Dạng của quả mướp khía

Quả mướp khía có hình dạng thuôn dài như chữ y, dài khoảng 30 - 40 cm, đường kính từ 7 - 10cm. Trên thân quả có các cạnh nhọn (trung bình 10 cạnh). Khi chín, hạt bên trong chuyển thành màu đen và có bề mặt sần sùi.

Đây là loài cây thích ánh sáng và phát triển nhanh ở những vùng đất ẩm ướt. Vì thế, khi trồng cần chú ý tưới nước đều đặn. Thời gian từ tháng 4 đến tháng 6 là khi cây bắt đầu cho quả.

1.2. Phạm vi phân bố

Quê hương của mướp khía bắt nguồn từ các quốc gia có khí hậu nhiệt đới ở châu Phi. Ngoài ra, loài cây này cũng được tìm thấy ở vùng Madagascar và một số quốc gia ở Nam Á, nơi có khí hậu nhiệt đới. Ở Việt Nam, mướp khía được trồng phổ biến nhất ở các tỉnh phía Nam, với mục đích sử dụng trong ẩm thực và làm thuốc.

Quả mướp khía được thu hoạch vào mùa hè - thu khi chín. Lúc này, vỏ quả đã chuyển sang màu vàng và bên trong đã hình thành xơ mướp. Sau khi thu hoạch, người ta loại bỏ hạt và vỏ quả, giữ lại phần xơ mướp bên trong để phơi khô. Phần này được sử dụng để chế biến thành thuốc, được gọi là Ty qua lạc trong Đông y.

1.3. Thành phần hóa học của mướp khía

Mướp khía chứa nhiều loại protein quan trọng như trichokirin, momordin, trichosanthin và các loại triterpenoid A, B, C, D, E, F, G,… Hạt mướp chứa pentosan, chất béo, sợi, protein thô, đường khứ và tro. Còn rễ có chứa cucurbitacin B và C.

2. Mướp khía và ứng dụng trong y học

Trong Y học cổ truyền

• Dây mướp khía có thể được dùng để làm thông kinh hoạt lạc, chỉ khái hóa đàm, điều trị hiệu quả các triệu chứng ho, viêm mũi, viêm khí quản và đau nhức vùng thắt lưng;

• Tác dụng của bộ rễ là làm mát cơ thể, giải độc, chữa viêm mũi, viêm xoang và lở loét da; 

• Hạt quả mướp khía còn giúp giảm nhiệt độ cơ thể, giải độc, làm thông tiểu, hóa đàm, diệt khuẩn;

• Lá mướp có tác dụng làm mát, giải nhiệt, chữa mụn, trị lở, ho khan, ho gà, chảy máu vết thương, giảm cảm giác khát và nguy cơ mất nước do nắng nóng; 

• Phần xơ mướp được sử dụng trong tiêu thũng, tăng tiểu tiện, kích thích tuần hoàn, làm thông kinh, giảm tắc tia sữa, viêm tuyến sữa ở phụ nữ đang cho con bú, kích thích kinh nguyệt, giảm đau ở vùng ngực sườn, giảm đau nhức xương cốt.

Theo Y học hiện đại

• Hạt mướp chứa các protein có thể gây sảy thai ở phụ nữ và làm chậm quá trình tổng hợp protein trong cơ thể con người;

• Hạt mướp còn chứa một số hợp chất ức chế trypsin (một loại enzyme tiêu hóa quan trọng trong ruột non của người);

• Hạt mướp khía sản sinh một loại dầu gây buồn nôn và tạo ra nhiều nước bọt khi tiêu thụ.

Mướp khía thường được biết đến là một loại cây leo

Các ứng dụng khác của mướp khía

• Ở Ấn Độ: người dân sử dụng mướp khía để điều trị hen suyễn, tăng tiểu tiện, làm sạch gan, cải thiện tình trạng táo bón và vấn đề da. Hạt được chế biến thành thuốc kích thích nôn, giúp tiêu đờm, và quả được sử dụng để chữa trị các vấn đề về da. Phần rễ được sử dụng để tăng cường sức khỏe, điều hòa kinh nguyệt, chữa các rối loạn tiểu niệu và hạ sốt;

• Ở Campuchia: người dân thường sử dụng thân và rễ để tăng sản lượng sữa, hoặc sử dụng nước sắc từ thân cùng với các loại thảo dược khác để làm nước súc miệng;

• Ở Thái Lan: lá, thân và rễ có tác dụng giảm sốt;

• Ở Indonesia: người dân thường sử dụng bột từ hạt mướp khía để điều trị sốt rét hoặc giảm sốt.

3. Các món ăn và bài thuốc từ mướp khía có tác dụng trong việc chữa bệnh

• Mướp khía có thể chữa viêm xoang: chuẩn bị từ 10 - 20g thân mướp khía, 8 - 12g thân cây sim để sắc với nước uống. Nếu sau khi sử dụng bài thuốc này bị táo bón thì bạn có thể thêm 30 - 40g vừng đen để cải thiện tình trạng này;

• Món ăn tốt cho sức khỏe: 

• Cách 1: nấu canh mướp khía (10g) cùng móng giò ăn hàng ngày;

• Cách 2: chuẩn bị 10g mướp khía, 1 con cá mè, 100g gạo tấm. Luộc cá chắt lấy nước. Sau đó cho gạo vào nước nấu hỗn hợp thành cháo. Mướp khía bỏ vỏ, thái lát cho vào cháo, nêm thêm gia vị và ninh cho đến khi cháo chín. Dùng ăn hàng ngày;

• Điều trị bệnh hen suyễn: băm nhỏ 20g xơ mướp, giã dập 12g hạt đay và sao các dược liệu này lên. Trộn đều nguyên liệu rồi đun cùng nước, uống khi còn ấm. Dùng liên tục 2 lần/ngày, duy trì 2 - 3 ngày;

• Điều trị bệnh kiết lỵ, xuất huyết trĩ, rong kinh, băng huyết: đốt tồn tính xơ mướp (không đốt thành tro, cháy khoảng 70% thì ngừng), sau đó tán bột chia ra mỗi lần bỏ ra dùng khoảng 4 - 8g, hòa cùng nước ấm uống 2 lần/ngày;

• Điều trị viêm tuyến vú và tắc tia sữa: 1 củ hành tươi, 10 cái bồ kết và 1 cái xơ mướp khía. Băm nhỏ các nguyên liệu đun cùng 400ml nước, cho đến khi cạn còn khoảng 100ml. Uống 2 lần/ngày và dùng liên tục từ 2 - 3 ngày. Để thông tắc tia được hiệu quả cần kết hợp bài thuốc này và động tác massage ngực;

• Chữa bệnh sởi: chuẩn bị 4g cam thảo nam, 8g cỏ mần trầu, kim ngân, bạch chỉ và kinh giới (12g mỗi thứ) cùng 20g xơ mướp. Thái nhỏ các nguyên liệu, sao vàng rồi sắc với nước dùng mỗi ngày 2 lần.

Xơ mướp khía cũng được sử dụng để sản xuất bông tắm

Mướp khía có thể gây ra tình trạng táo bón nên khi gặp phải, hãy kết hợp với vừng đen trong bài thuốc và tăng cường uống nước và ăn rau xanh. Đối với phụ nữ mang thai, nếu muốn sử dụng mướp khía, cần tham khảo ý kiến của bác sĩ.

Ngoài việc là thực phẩm dinh dưỡng hàng ngày, mướp khía còn cung cấp nhiều dưỡng chất có tác dụng điều trị nhiều bệnh. Quả mướp khía thường an toàn nhưng việc sử dụng các phần khác của mướp cần tuân thủ liều lượng và thận trọng.