Buzz
Một sự thật buồn là 'Chúng ta đều là những sinh vật ngốc nghếch' nhưng vẫn luôn tự cho mình là 'thông minh'. Cuốn sách này có thể thay đổi hoàn toàn cách bạn nhìn nhận về thế giới và bản thân mình. Bằng những ví dụ rõ ràng và lập luận chặt chẽ, David sẽ khiến bạn phải suy nghĩ sâu về bản thân. Những ảo tưởng, hành động bằng cảm xúc, nhận thức thiên kiến, sự ngụy biện, tự lừa dối,... Con người đã làm bao việc sai lầm, ngớ ngẩn nhưng vẫn tự tin rằng mình thông minh. Hãy tỉnh táo và ngừng tưởng tượng về những lý thuyết do chính bản thân tạo ra để không tự lừa dối bản thân vì tiềm thức luôn tồn tại ngay cả khi bạn không chú ý.
Bạn luôn nghĩ rằng mình tự ti và còn nhiều lỗi chưa sửa chữa, nhưng quan điểm của tác giả sẽ khiến bạn ngạc nhiên. Trong nghiên cứu gần đây trong 50 năm qua, người ta luôn cho rằng bản thân mình tốt hơn rất nhiều so với thực tế, điều này không sao cả. Bạn có cảm giác rằng mình tốt hơn hàng xóm, giỏi hơn đứa hàng xóm, tốt bụng hơn hàng tá người khác. Sự tự ti sinh ra vì bạn không đạt được những gì bạn mong muốn, 'tự trọng' theo hệ thống nhu cầu của Maslow là bạn muốn được công nhận về giá trị bản thân. Nhưng đừng buồn, bạn không phải là ngoại lệ, bạn luôn đánh giá mọi thứ từ góc nhìn chủ quan mà không nhận ra. Não bộ là cuộc chiến giữa hai bán cầu, khi bên trái đảm nhận vai trò ngôn ngữ và tư duy trừu tượng, bên phải phụ trách hình ảnh và cảm xúc. Đừng ngạc nhiên khi bạn nhận ra mình 'ngu dốt' hơn mình nghĩ. Bạn luôn cho rằng mình công bằng, không thiên vị khi phân tích mọi thứ từ nhiều khía cạnh khách quan, nhưng thực ra đó chỉ là cách não bộ tự lừa dối bạn. Tác giả đưa ra cái nhìn khoa học, hiện thực gây sốc cho nhiều người, hãy đọc và suy ngẫm để không bị sốc tinh thần.
1. Thiên kiến xác nhận
Thiên kiến là những mẫu ảnh đã được ghi vào não bộ của bạn, thường dẫn đến những sai lầm chủ quan trong cuộc sống do bạn tự tạo ra. Trải nghiệm chủ quan luôn chia thành ý thức và tiềm thức, dù bạn tưởng mình hiểu vì sao mình làm điều đó nhưng thực ra bạn không ý thức được những gì bạn đã làm. Nghiên cứu của Ron Friedman cho thấy, những người được tiếp xúc với hình ảnh nước tăng lực có thể chịu đựng các bài tập thể lực lâu hơn. Mồi tiềm thức có tác dụng nhất khi bạn ở trong trạng thái lái tự động, hơn là cố gắng chủ động điều khiển hành vi của mình. Não bộ bạn ghét sự rối loạn, nên sẽ chọn con đường ngắn nhất để thoát khỏi trạng thái lưỡng lự. Bạn không thể tự mình mồi bản thân, ít nhất là không thể làm điều đó trực tiếp, vì tiềm thức thích ẩn nấp, nơi ý thức của bạn ít khi tiếp cận. Trong tiềm thức, mọi kinh nghiệm của bạn được định hình để gợi ý cho ý thức.
'Bạn không ý thức được mức độ thiếu ý thức của bản thân' - Lehrer.
Vấn đề thực sự nảy sinh khi sự xác nhận thiên kiến bắt đầu làm biến đổi quá trình tích lũy thông tin của bạn. 'Cẩn thận đấy. Mọi người thích nghe những gì họ đã biết. Hãy nhớ điều đó. Họ không thoải mái khi bạn kể về điều mới lạ. Những điều mới lạ... Ví dụ như việc chó cắn người, đó là hành động thường thấy của chó, và họ không muốn nghe về việc con người bị cắn bởi chó'. Thêm một ví dụ khác, tại sao những cuốn sách tự phát triển cá nhân như 'Bạn thông minh hơn bạn nghĩ', 'Tôi giỏi bạn cũng thế',... lại thu hút nhiều độc giả hơn mặc dù không chứa thông tin mới mẻ gì cả, thậm chí là những điều mà bạn đã biết? Trong khi những bài viết sâu sắc, đầy thông tin thì lại ít được quan tâm? Một nghiên cứu của Đại học Minnesota vào năm 1979 do Mark Snyder và Nancy Cantor thực hiện cũng chỉ ra rằng, trong cả ký ức của chính bạn, bạn có thể trở thành nạn nhân của sự xác nhận thiên kiến, chỉ nhớ những điều phù hợp với niềm tin của mình và quên đi những điều trái ngược.
Thiên kiến về sự nhất quán - bạn có thể nghĩ rằng bạn nhận biết được sự thay đổi của bản thân, nhưng sự thật không phải vậy. Nhà tâm lý học Hazel Markus tại Đại học Michigan cho rằng khi nhận được thông tin mới có thể đe dọa hình ảnh của bạn, bạn có xu hướng phản ứng bằng cách xác nhận lại danh tính của mình nhanh chóng. Bạn luôn trải qua thiên kiến về sự nhất quán tức thì, nếu bạn cam kết một điều gì đó, bạn sẽ giữ cam kết đó. Khi bạn đồng ý làm một việc, nhưng lại không cảm thấy hứng thú nữa, bạn vẫn sẽ thực hiện để tránh cảm giác không nhất quán với bản thân và người khác.
2. Thiên lệch nhận thức muộn
'Bạn thường sửa đổi ký ức của mình để không trở thành người ngu dốt khi sự thật không như bạn nghĩ'.
Bạn nghĩ rằng sau khi bạn hiểu một điều mới, bạn sẽ nhận ra rằng mình đã thiếu hiểu biết và mắc sai lầm, nhưng thực tế là bạn thường nhìn nhận những điều mới học và cho rằng mình đã biết từ lâu rồi kiểu như “Đã nói rồi mà”, “Biết rồi mà”,... có quen không? Một nghiên cứu gần đây của Đại học Harvard, khi ta già đi, ta càng giữ vững những quan niệm cũ và khó chấp nhận điều mới, chứng minh cho câu 'Tre già khó uốn'. Tiếp nè, một nghiên cứu từ Đại học Alberta chỉ ra rằng những người trưởng thành, già dặn, có nhiều kinh nghiệm thì việc hoàn thành bốn năm đại học dễ dàng và nhanh chóng hơn những thanh niên 18 tuổi tuổi còn trẻ. Sao lại có sự nghịch lý như vậy? Cuối cùng, sự thật nào mới là đúng? Đó là thiên lệch nhận thức muộn. Khi bạn đến một độ tuổi trưởng thành nhất định, bạn luôn xây dựng câu chuyện của cuộc đời sao cho phù hợp với con người hiện tại của mình.
Thiên lệch nhận thức muộn có một biến thể gần gũi hơn gọi là sự kiểu mẫu có sẵn. Bạn có xu hướng tin những chi tiết nhỏ để hình dung ra một bức tranh lớn dựa trên chúng. Ví dụ, khi bạn nghe trên tin tức về nhiều vụ cá mập cắn người, và càng ngày càng có nhiều tin tức về việc này, bạn sẽ nghĩ trong đầu 'Cá mập điên rồi', bạn có xu hướng nghĩ rằng cá mập đang cắn chết người nhiều hơn. Bạn thường ra quyết định dựa trên những gì bạn đã biết, vô tình bỏ qua những gì đã biết vì bạn cho rằng bạn ngày càng thông minh hơn.
Thường bạn tự cho rằng bạn biết khi mình tự lừa dối, nhưng thực tế là bạn không hiểu động cơ sau hành vi của mình và thường tạo ra những câu chuyện để giải thích cảm xúc của mình mà không biết điều đó. Nhưng bức tranh lớn này thực ra lại là một sự lừa dối được tạo ra từ những mẩu chuyện mà bạn tự tạo ra một cách vô thức. Bạn thực hiện điều này thường xuyên đến mức bạn không biết bao nhiêu phần trăm sự thật trong quá khứ. Hiện tượng này xảy ra giữa hai bán cầu não, khi não trái nhận thông tin từ não phải và tự phân tích sao cho phù hợp nhất, hành động của hai bán cầu não diễn ra độc lập nhưng có sự kết hợp với nhau thông qua cầu nối, nếu bệnh nhân đã phẫu thuật thể chai thì họ sẽ mất khả năng kết nối đó và thường gặp khó khăn trong việc giải thích sự việc hàng ngày. Tưởng như việc hồi tưởng lại quá khứ là lúc bạn tái tạo lại ký ức. Hồi tưởng đó như một giấc mơ xen kẽ giữa thực tế và tưởng tượng, nhưng bạn vẫn tin vào nó một cách tuyệt đối.
'Điều xuất hiện trong tâm thức bạn là kết quả của sự suy nghĩ, không phải quá trình suy nghĩ' - George Miller.
Luồng suy nghĩ và việc hồi tưởng ngược lại với luồng suy nghĩ đó là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau, nhưng bạn thường coi chúng như một. Đó là một trong những khái niệm cổ điển nhất trong tâm lý học và triết học - hiện tượng học. Đó là những 'cảm thụ cơ bản', là trải nghiệm sâu nhất bạn có thể nhận biết trước khi đạt đến đáy. Ví dụ, bạn có thể biết được màu đỏ nhưng không thể giải thích được lý do tại sao bạn có thể phân biệt màu đỏ, vì bạn thường so sánh với một sự vật/hiện tượng khác, nếu bạn so sánh màu đỏ với màu xanh nước biển, bạn sẽ nhận ra màu đỏ là màu nóng hơn. Nhà triết học Daniel Dennett gọi việc nhìn nhận bản thân này là hiện tượng học từ 'góc độ của người thứ ba'. Bạn cần phải nghi ngờ vào cảm giác, hành vi của chính mình khi giải thích chúng.
3. Ngụy biện
Sự ngụy biện là lý lẽ bạn đưa ra để bao biện cho giả thuyết của chính bạn mà bỏ qua hoặc coi thường thông tin khác. Điều này nguy hiểm, dù lập luận của bạn có thuyết phục thì cơ sở thông tin và giả thuyết ban đầu cũng có thể không chính xác. Bạn cho rằng bạn hiểu về xác suất nhưng thực tế là bạn thường bỏ qua yếu tố ngẫu nhiên khi kết quả có vẻ hợp lý, chỉ vì bạn 'cảm thấy' nó đúng. Nhìn từ góc độ ngẫu nhiên, các yếu tố chỉ là sự trùng hợp mà bạn luôn tin vào trực giác của mình và rút ra những kết luận ngớ ngẩn. Khi hẹn hò với một người, bạn nhận ra nhiều điểm chung và rằng đây có thể là nửa kia thực sự của mình mà không xem xét các rủi ro khác, có thể giải thích như sau: hai bạn sinh ra cùng thời đại, không có quá nhiều khác biệt nên sự trùng hợp không đáng kể. Chỉ một vài điểm chung không đủ chứng minh điều gì khi chưa chắc chắn về độ tin cậy của dữ kiện.
Bạn thường cho rằng bạn luôn bác bỏ quan điểm của người khác khi họ khác với bạn, nhưng thực tế là bạn đang tấn công cá nhân họ thay vì tranh luận về quan điểm của họ. Đó là khi bạn thực hiện hành vi 'ngụy biện tấn công cá nhân', bạn thường đánh giá một cá nhân chỉ dựa trên quan điểm phiến diện nào đó và lập luận rằng họ là người xấu hoặc tốt.
Trong một tình huống xảy ra, thường bạn có xu hướng đổ lỗi cho nạn nhân, ví dụ như trong vấn đề của việc hiếp dâm phụ nữ, bạn có thể cho rằng phụ nữ nên tự bảo vệ bản thân mình, dù đó không phải lỗi của họ. Ý nghĩa ở đây là 'Đừng tạo ra cơ hội để trở thành nạn nhân'. Trong tâm lý học, cách suy nghĩ này được gọi là 'lý luận về sự công bằng của thế giới'. Từ khóa ở đây là 'xứng đáng', loại lý luận này giúp bạn cảm thấy an toàn một cách giả dối.
4. Sự trì hoãn
Đây là một vấn đề mà ai cũng phải đối mặt, khi bạn luôn cảm thấy lo lắng về bản thân, bạn có kế hoạch rõ ràng nhưng luôn bị các vấn đề gì đó ngăn cản, khiến bạn phải trì hoãn kế hoạch đó. Bạn không phải là người đơn độc trong trường hợp này, mọi người đều có thể gặp phải. Trong cuộc chiến giữa 'muốn' và 'nên', có những người nhận ra điều quan trọng - 'muốn' sẽ không bao giờ biến mất. Ý nghĩa cơ bản của sự trì hoãn là bạn chọn làm điều mình muốn thay vì làm điều mình cần, và bạn không thể đưa ra quyết định giữa 'ngay bây giờ' và 'sau này'. Khi phải đợi, sự hấp dẫn về tương lai giảm dần theo thời gian và tạo thành một đường cong trên đồ thị hàm số. Một cách để nhận biết mức độ nghiêm trọng của việc trì hoãn là nhìn vào cách bạn xử lý các công việc có thời hạn. Nếu bạn tin vào khả năng quản lý thời gian và lý thuyết về làm việc chăm chỉ của mình, bạn sẽ không bao giờ phát triển được chiến lược vượt qua điểm yếu này.
Sự nhận thức sai lầm về trạng thái bình thường - bạn có thể nghĩ rằng khả năng đối phó sẽ được kích hoạt khi đối mặt với nguy hiểm, nhưng thực tế, bạn thường trở nên bình thản đáng ngạc nhiên. Khi bạn biết rằng một trận thiên tai đang đến, bạn sẽ làm gì? Trong cuốn sách 'Surviving Disaster' của Amanda Ripley, trong một tai nạn máy bay ở Đảo Tenerife, hai chiếc máy bay Boeing 747 đã va chạm nhau. Va chạm này làm hỏng nửa phần máy bay và làm rơi xác người khắp nơi. Mỗi người chỉ có khoảng 1 phút để thoát ra, nhưng chỉ có 61 người thoát ra và số còn lại đã chết cháy trong vụ tai nạn. Trong khoảnh khắc ngắn ngủi đó, có nhiều người có thể thoát ra nhưng họ không hành động. Họ bị tê liệt hoàn toàn. Theo Johnson, não bộ con người phải trải qua một quá trình trước khi có thể hành động - nhận biết, tri giác, lĩnh hội, quyết định, áp dụng, rồi mới hành động. Không có đường tắt nào để qua trình này, những người sống sót thường đã chuẩn bị kỹ lưỡng trước nguy cơ. Khi bạn trở nên bất động, mọi thứ xung quanh diễn ra giúp bạn yên tâm rằng mọi thứ sẽ ổn.
“Mọi người thường nghĩ rằng họ hiểu rõ về động lực, khát vọng, sở thích và sự ghét của bản thân. Nhưng thực ra, điều đó chỉ là ảo tưởng”.
Bạn đã từng nhìn thấy một người gặp nạn bên đường và nghĩ rằng: 'Mình có thể giúp họ, nhưng chắc chắn sẽ có người khác giúp'. Mọi người đều nghĩ như vậy và không ai dừng lại, đó được gọi là 'hiệu ứng bàng quang' khi bạn không quan tâm đến nguy cơ của người khác.
5. Tự trải nghiệm
Một ví dụ cụ thể thường làm cho bạn tin tưởng hơn là các con số thống kê hoặc thông tin trừu tượng. Phản ứng nhanh với thông tin mà bạn đã quen thuộc được gọi là tự trải nghiệm về sự phổ biến. Đây là cách ngắn gọn mà tâm trí của bạn sử dụng để giải quyết các vấn đề hàng ngày.
Hiệu ứng Dunning-Kruger thực sự là kẻ thù của bản thân, khiến bạn tự tin quá mức mặc dù thực tế bạn chỉ là người bình thường. Bạn luôn nghĩ rằng mình là số 1, nhưng thực sự bạn chỉ là người tầm trung. Ví dụ, bạn có thể được khen là hát hay, và tự tin về điều đó khiến bạn quá tự tin, thế nhưng khi tham gia cuộc thi hát trên quốc gia, bạn thất bại.
“Người ngu dốt thường tự phụ, không phải là người hiểu biết” - Charles Darwin.
Hiệu ứng người thứ ba - bạn nghĩ rằng quan điểm của mình được xây dựng dựa trên kinh nghiệm nhưng thực ra bạn luôn mơ hồ về mức độ tin cậy của mình. Khi bạn cho rằng mọi người dễ bị lừa, còn bạn luôn tỏ ra cảnh giác với thông tin mới. Đây là một dạng của thiên kiến tự đề cao, khi bạn biện hộ cho thất bại của mình bằng cách lừa dối, nhằm tạo ra hình ảnh tốt cho bản thân mà không nhận ra điều đó.
Bạn luôn được khuyên không nên giữ tức giận trong lòng mà hãy thả nó ra. Nhưng liệu đó có phải là cách tốt nhất để giải quyết stress? Thực ra, thảo nào khi bạn thả tức giận ra bằng hành động bạo lực như đấm vào bao cát, hét to... Đây được gọi là 'tự giải thoát', nhưng thực tế thì không hề là lựa chọn tốt. Thay vào đó, hãy thả tức giận bằng cách thư giãn hoặc tìm kiếm sự giúp đỡ từ những hoạt động vui vẻ và không liên quan đến bạo lực.
6. Hiệu ứng 'Giảm giá đặc biệt'
Khi bạn bước vào cửa hàng và thấy hàng loạt những bộ sưu tập thời trang mới, bạn bị cuốn hút bởi một chiếc đầm đẹp. Bạn tự tưởng tượng mọi người sẽ ngạc nhiên khi thấy bạn mặc chiếc đầm này. Nhưng khi bạn nhìn thấy giá, bạn tỉnh ngộ và nhận ra rằng bạn đã bị 'mỏ neo' lừa dối. Hiệu ứng này thường được sử dụng để thúc đẩy mua sắm. Khi đối mặt với nó, hãy nhớ rằng bạn không phải là người thông minh nhất và người bán hàng cũng đang tận dụng hiệu ứng này để thuyết phục bạn.
Kết luận:
Đây là một cuốn sách đáng đọc thay vì những quyển sách tự luyện vô giá trị. Trong một thế giới đầy thông tin, hãy luôn giữ tinh thần nghi ngờ. Khi tiếp nhận thông tin mới, hãy mở lòng để chấp nhận điều mới mẻ, dù đôi khi nó hoàn toàn trái ngược với quan điểm của bạn.
Tác giả: Thảo Trần - MyBook
