[MyBook] Đánh Giá Sách “Nghĩ Về Châu Á Nghĩ Về Khu Vực Dưới Góc Nhìn Xã Hội Học”: Một Châu Á Đặc Biệt

Châu Á đang nổi lên như một thế lực. Khu vực này thu hút sự chú ý của mọi người đối với văn hóa và xã hội của nó. Mặc dù chúng ta sống ở đây nhưng kiến thức của chúng ta về Châu Á không phải là nhiều. Cuốn sách “Nghĩ về Châu Á Nghĩ về Khu Vực Dưới Góc Nhìn Xã Hội Học” của Kazutaka Hashimoto sẽ mang lại cho bạn cái nhìn sâu sắc, đầy đủ về xã hội hiện đại và xã hội của Nhật Bản, Đông Nam Á, đặc biệt là Việt Nam.

1. Kazutaka Hashimoto và Xã Hội Học

Giáo sư Kazutaka Hashimoto tốt nghiệp Đại học Hosei và có bằng Tiến sĩ từ Đại học Nagoya. Ông từng làm việc tại Trung Tâm Thông Tin Người Tiêu Dùng Quốc Gia tại Đại Học Fukushima và hiện đang dẫn đầu các chương trình đào tạo xã hội học tại Đại Học Kanto Gakuin.

Năm 1999, ông đã làm giảng viên thỉnh giảng tại Trung Tâm Nghiên Cứu Nhật Bản, Trung Tâm Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn Quốc Gia tại Hà Nội, Việt Nam. Ông Hashimoto quan tâm đặc biệt đến vấn đề xã hội học của Việt Nam và đã đến đây nghiên cứu và làm việc rất nhiều lần.

Xã hội học là một lĩnh vực nghiên cứu các hiện tượng xã hội phức tạp theo thời gian. Nó là cách chúng ta lập lịch sử và hiểu biết về xã hội hiện tại, biết xã hội đang thay đổi như thế nào và hành động của xã hội mang ý nghĩa gì. Từ đó, chúng ta có thể đề xuất những biện pháp cần thiết để cải thiện xã hội.

Giáo sư Kazutaka Hashimoto muốn thảo luận và đánh giá Nhật Bản thêm nhiều hơn với nhiều lý do. Mỗi lần ông chuyển nhà, ông phải cân nhắc lại cách nhìn nhận thế giới của mình, điều này ảnh hưởng mạnh mẽ đến ông. Ông viết:

Mỗi lần chuyển nhà đều khiến tôi phải xem xét lại cách nhìn của mình. Có người nghĩ rằng “Tokyo là Nhật Bản”, hay nghĩ rằng “nếu Tokyo thay đổi, Nhật Bản cũng sẽ thay đổi”. Nhưng thực tế không phải vậy. Yokohama thuộc Tokyo, nhưng khi đi về phía Tamagawa, bạn sẽ khám phá ra một thế giới hoàn toàn khác.

Cách suy nghĩ đó làm tôi kinh sợ. Tôi và nhiều nhà xã hội học khác không phản đối việc hòa nhập với thực tế và không thể cắt đứt liên kết với nó.

Cuốn sách này có thể khó hiểu với người đọc thông thường vì nó yêu cầu mức độ hiểu biết sâu rộng. Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là không thể tiếp cận, vì tác giả cũng kèm theo ví dụ cụ thể từ thực tế. Bên cạnh đó, bạn có thể thấy gần gũi với các đoạn nói về các bộ phim như “Oshin” hay “Nhóc Maruko”.

2. Nhìn khác để thấy một Châu Á quen thuộc nhưng lạ lẫm

Mạng xã hội

Cuốn sách bắt đầu bằng bài viết về “Cộng đồng trên mạng”. Mặc dù tập trung vào việc phân tích cộng đồng mạng mixi chỉ phổ biến ở Nhật Bản, nhưng khi đọc, ta có thể nhận ra nhiều điểm tương đồng với cách người Việt sử dụng mạng xã hội ngày nay, đặc biệt là Facebook.

Ban đầu, giáo sư Kazutaka mô tả các đặc điểm của cộng đồng mạng mixi. Ba yếu tố cốt lõi của mixi gồm: nhật kí, các nhóm và mixi của tôi. Mixi giúp xây dựng mối quan hệ thân thiết với bạn bè, người quen và người mới, nhưng cũng có thể tạo ra mâu thuẫn trong các mối quan hệ này.

Nhiều người có thể nhìn thấy bản thân trong những người dùng mixi như tác giả mô tả. Cách người Nhật “lạc” trong mixi không khác gì cách người dùng Facebook ngày nay.

...nó được coi là một cộng đồng trực tuyến. Khi bạn viết bài nhật kí, sẽ có phản hồi và trả lời, tạo ra mức độ thân thiết cao hơn, nhưng cũng có thể dẫn đến mâu thuẫn. Khi bạn trở nên nghiện, bạn sẽ dành nhiều thời gian hơn trên mạng, viết nhật kí nhiều hơn. Bạn sẽ cảm thấy buồn nếu không nhận được phản hồi, hoặc mong muốn có thêm bạn bè.

Tiếp theo, giáo sư Kazutaka Hashimoto cho rằng mixi phản ánh xã hội Nhật Bản. Tham gia mixi giúp bạn nhìn nhận xã hội Nhật Bản: chủ nghĩa độc đoán, thú vui phê phán, sự kiểm soát trong gia đình,...

Cuối cùng, ông rút ra kết luận về cộng đồng trực tuyến này:

Mixi đã tạo ra một môi trường gắn kết và thân thiện giữa các thành viên, biến nó thành một cộng đồng mạng. Tuy nhiên, các thành viên có thể giả danh về giới tính, tuổi tác và tình trạng hôn nhân của họ, khiến nó trở thành một thế giới ảo. Nếu bạn rời khỏi nó, cuộc sống của bạn vẫn tiếp tục như bình thường. Mối liên kết trong thế giới ảo này ít mạnh mẽ hơn so với khi bạn ở một quán bar.

Tiếp theo sau “Cộng đồng trên mạng” là những bài viết của giáo sư về xã hội Nhật Bản qua lăng kính Xã hội học.

Trong bài viết “Xã hội học thời đại giải trí – Từ những nét phác thảo trong giờ giảng xã hội học”, Kazutaka Hashimoto phác họa 2/3 thời gian giảng dạy của mình.

Có nhiều phần nghiên cứu thú vị và sâu sắc như “Hình ảnh của giới trẻ hiện đại”, “Những điều phản ánh trong Nhóc Maruko: Gia đình hiện đại”, “Tình yêu theo phong cách của Saimon Fumi: Xã hội học về tình yêu” hoặc “Xã hội học ban đêm: Trong quán rượu và khu giải trí”.

Tác giả nhấn mạnh vào việc hiểu biết về bản thân của giới trẻ và sự thay đổi văn hóa của họ.

Có bốn hình mẫu chính là “những người giỏi”, “những người cố gắng”, “những người tự suy”, “những người chơi tạm”. Trong số đó, phần lớn thanh niên thuộc nhóm “những người chơi tạm”, họ chỉ tạm gắn bó trong mọi lĩnh vực cuộc sống.

Ở một phần khác, ông lại chỉ ra:

Để thích ứng với sự biến đổi cấu trúc trong môi trường xã hội đại học như vậy, con người cũng trở thành những người lớn tuổi mà không chịu trưởng thành – “người moratorium”. “Người moratorium” là người mà đối với bất cứ chuyện gì cũng đều có thái độ lảng tránh, họ luôn trì hoãn thực hiện công việc và cho rằng mình chỉ là người tạm thời ở đây, tạm thời ở thời điểm này mà thôi, “luôn thay đổi lập trường, thay đổi cách suy nghĩ, thay đổi cả bản thân mình để chừa lại cho mình khoảng trống”, là những người không thể xác định nổi thân phận của mình.

Còn trong phần “Những điều phản chiếu trong Nhóc Maruko: gia đình hiện đại”, Chắc chắn nhiều người trong chúng ta đều từng say mê đón chờ các tập phim hoạt hình hay đón đợi các tập truyện tranh Nhóc Maruko. Bộ truyện tranh ấy có nhiều điểm hấp dẫn. Trước hết, nó là câu chuyện hài hước về cô bé Maruko, một học sinh bình thường và không có gì xuất sắc cả. Tuy nhiên, những rắc rối, những khó khăn mà cô bé Maruko gặp phải không chỉ đơn giản xoay quanh trẻ con mà bộ truyện còn lấy bối cảnh xảy ra trong xã hội người lớn.

Chỉ qua bài viết này chúng ta có thể cảm nhận được lối viết khoa học, văn phong giản dị, lập luận sắc sảo của giáo sư Kazutaka Hashimoto. Các bài viết của ông đều được trình bày rành mạch, đan xen giữa lý luận là những dẫn chứng sinh động, dễ hiểu.

Cuốn sách không chỉ tập trung nghiên cứu xã hội Nhật Bản mà còn khám phá xã hội của các quốc gia châu Á, đặc biệt là khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam.

 Nhà xã hội học Kazutaka Hishimoto dành sự quan tâm hơn cả tới các vấn đề xã hội học của Việt Nam, đến nay ông đã đến nước ta 10 lần để nghiên cứu và làm việc. Với một cái nhìn và phương pháp nghiên cứu tương đối mới mẻ, giáo sư đã chỉ ra nhiều đặc điểm của xã hội Việt Nam, cung cấp thêm cho chúng ta nhiều tri thức bổ ích.

Nếu “Nền kinh tế thị trường và biến động xã hội ở Việt Nam” tập trung khai thác vấn đề kinh tế thì “Văn hóa thường ngày và giao tiếp Nhật Bản và Việt Nam” lại đi sâu vào văn hóa. Phương pháp mà tác giả thường xuyên sử dụng là so sánh đối chiếu giữa Việt Nam và Nhật Bản. Tuy nhiên sự so sánh ở đây chỉ nhằm làm nổi bật sự tương đồng cũng như riêng biệt của hai quốc gia, hai nền văn hóa chứ không nhằm thể hiện thái độ đánh giá hơn thua, xác lập cái nào tốt hơn, hay hơn.

Bằng những quan sát tỉ mỉ, trải nghiệm của chính mình, giáo sư Kazutaka đã rút ra một số nhận xét về “Nền kinh tế thị trường và biến động xã hội ở Việt Nam” qua các khía cạnh như:

• Chính sách đổi mới và sự tăng trưởng của Việt Nam
• Sự thâm nhập của các công ti có vốn nước ngoài
• Cách biệt lớn giữa giàu và nghèo: Sự phân hóa giàu nghèo, thành thị và nông thôn.
• Mặt trái của xã hội
• Bảo tồn truyền thống, cuộc sống làng quê và giá trị quan của người trẻ

Dựa trên khu vực với nền văn hóa Nho giáo vốn có, nét giống nhau trên gương mặt người châu Á, tác giả sẽ chỉ ra sự tương đồng, giống và khác nhau giữa người Nhật Bản và người Việt Nam, hai dân tộc cùng sử dụng đũa và có nền văn hóa trồng lúa nước. Thông qua đó, phát triển thêm sự hiểu biết, lí giải về sự khác biệt văn hóa trong cuộc sống thường ngày, góp phần nào đó vào việc đánh giá lại nền văn hóa của Nhật Bản. Chúng ta có thể thấy rõ điều này trong bài viết “Văn hóa thường ngày và giao tiếp Nhật Bản và Việt Nam”.

• Thế giới của chào hỏi và cách xưng hô

Sự khác nhau trong cách chào hỏi: Tại Nhật Bản thông thường người ta sẽ nói “Xin chào. Tôi là ai ai dó”. Hầu như không có chuyện hỏi thăm tuổi tác lần đầu gặp mặt. Tại các thành phố lớn của Nhật Bản, mọi người đều khoắc kên mình cjieesc áo mang tên “sự vô tâm một cách lịch sự” và đó cũng được xem là thái độ dễ dàng lí giải. Ở Việt Nam lại khác. Sau khi chào hỏi “Xin chào tôi là ai ai đấy” thì người ta sẽ hỏi câu tiếp theo là “Anh/chị bao nhiêu tuổi”. Tại Việt Nam để có thể xác định được mối quan hệ và phân vai trong giao tiếp cho phải phép, người ta hỏi tuổi như một điều kiện tiên quyết.

Cách xưng hô cũng có nhiều nét riêng. Tại Việt Nam “tôi” là một cách xưng hô xã giao. Còn thông thường, người Việt sẽ xưng hô với mọi người khá thân mật theo tuổi tác và độ kính trọng. Ngược lại ở Nhật Bản, người ta sẽ không dùng cách xưng hô trong gia đình đối với người khác. Mặc dù ở Nhật, quan hệ trên dưới cũng được phân biệt rất rõ rành nhưng người ta không dựa trên tuổi tác mà dựa vào địa vị để xác định cách xưng hô.

• Giới tính và tình yêu

Về giới tính: Tại Nhật Bản vẫn tồn tại tình trạng phân chia công việc theo giới tính, nhưng đồng thời sự bình đẳng về giới cũng đang dần phát triển. Nam nữ đều được đưa ra quyền lợi như nhau, được phân chia công việc như nhau. Còn ở Việt Nam, giới tính và sự phân chia trách nhiệm của nam và nữ ljai được lấy làm tiền đề cho mọi việc. Tại Việt Nam, đàn ông phải ra dáng đàn ông, đàn bà phải ra dáng đàn bà.

Về tình yêu: Nhìn chung ở Nhật Bản, người đàn ông gầy sẽ được yêu thích nhiều hơn và tình yêu luôn đi liền với tình dục. Ngược lại ở Việt Nam, người phụ nữ ljai tương đối thụ động. Họ luôn tránh những biểu hiện tình cảm quá trực tiếp.

Giáo sư còn chỉ ra nhiều so sánh về xã hội Nhật Bản và Việt Nam như gia đình, mối quan hệ giữa người với người, tính quần chúng trong các vấn đề giao thông công cộng,... Tác giả đã kết luận rằng nếu so sánh người Việt với người Nhật thì nhìn chung người Nhật dễ bị lừa hơn. Tuy nhiên, Nhật Bản có thể thích ứng với các luật lệ của xã hội đô thị hiện đại còn Việt Nam vẫn chưa thể thích ứng được.

Lời kết:

Tôi hy vọng rằng Việt Nam sẽ không chỉ học hỏi từ sự phát triển của Nhật Bản mà còn sử dụng Nhật Bản như một nguồn cảm hứng để tiến bộ.

Nhận định này được chia sẻ bởi nhà nhân văn học Kazutaka Hashimoto, người đã dành nhiều thời gian để tìm hiểu sâu sắc về cả Nhật Bản và Việt Nam. Đây cũng là một trong số nhiều bài học mà người Việt có thể học được từ cuốn sách “Nghĩ về châu Á qua lăng kính xã hội học”, mở ra một cái nhìn mới và thú vị về một khu vực mà chúng ta thường xuyên coi là quen thuộc.

Tác giả: Thu Thảo - MyBook