[MyBook] Đánh Giá Sách “Sapiens: Lược Sử Loài Người”: Bước Đi Trong Vô Định.

Một hành trình đi qua toàn bộ lịch sử của loài người, Homo Sapiens, được tóm gọn trong 500 trang sách. Nhưng không chỉ là những từ ngữ mô tả về các sự kiện lịch sử, cuốn sách còn là một hành trình sâu vào tâm trí và cách suy nghĩ của con người hiện đại, chúng ta hay Homo Sapiens. Sapiens: lược sử loài người, một cuốn sách đầy sức hấp dẫn và đáng đọc. Bởi vì những chi tiết thú vị nhất, giống như cách tác giả định nghĩa hạnh phúc: yếu ớt, le lói nhưng rực rỡ.

Bắt đầu của Sapiens là cuộc hành trình của con người ở thời kỳ sơ khai của sự nhận thức. Cuộc hành trình bắt đầu bằng việc tiết lộ những bí mật đáng kinh ngạc của loài người: Homo Sapiens có anh chị em, chúng ta không phải là loài 'người' duy nhất trên Trái Đất hoặc Sapiens không phải là loài không khoan dung, một tay che trời huỷ diệt gần như tất cả các loài người khác, đến những bí mật không mấy bất ngờ như chúng ta là loài săn bắt hái lượm chứ không sử dụng chảo để chiên, nuôi lấy thịt, súng để săn như ngày nay. Tác giả vẽ nên một bức tranh toàn cảnh của 70000 năm tiến hóa của con người với sự nhấn mạnh ở ba cuộc cách mạng lớn: Nông Nghiệp, Nhận Thức và Khoa Học. Mỗi cuộc cách mạng mang lại cho Sapiens sự thay đổi đáng kể trong cuộc sống, trật tự xã hội và khả năng tư duy, qua đó cũng làm nổi bật những đặc điểm riêng của loài Sapiens.

Dĩ nhiên, nếu Sapiens của Yuval Harari chỉ đơn thuần là một báo cáo khoa học hơn năm trăm trang về từng bước đi của con người trong suốt 70000 năm lịch sử thì sẽ là một điều bất ngờ lớn khi Bill Gates khuyến khích mọi người mang một bản và sau khi đọc xong, họ nên ngồi lại với những Homo Sapiens khác và thảo luận về nó. Yuval Harari, với kiến thức sâu rộng từ lịch sử thế giới, Trung cổ đến nhân học, triết học, tôn giáo và sinh học, đã đưa ra rất nhiều thông tin và nhận định. Điều này có thể khiến cho một số độc giả cảm thấy mất hứng thú. Quá nhiều kiến thức được trình bày dưới dạng chữ viết. Nhưng đó cũng là cơ sở để ông biện luận và chứng minh cho quan điểm của mình về thế giới xung quanh: từ phân biệt chủng tộc, nữ quyền cho đến bản chất của việc tìm kiếm hạnh phúc.

Chương 1: Cuộc Cách Mạng Nhận Thức

“Nhận thức”, dường như là một khái niệm lớn lao, nhưng đúng vậy, ở những ngày đầu tiên của loài người, đã có những bước tiến lớn trong nhận thức. Chuyển từ việc sống như loài bò bốn chân, não của Sapiens phát triển lớn, mạng lưới noron phức tạp, con người thuở bấy giờ phát hiện ra cách làm lửa, xây dựng một văn hoá biết “ăn chín uống sôi”, sưởi ấm khi lạnh, sử dụng lửa để nuôi nấng và phát triển những đồng bằng xanh mới. Với kiến thức và khả năng thích nghi, Sapiens lúc đó quyết định rời bỏ Châu Phi và đi khắp nơi trên thế giới, tạo ra những sản phẩm đầu tiên như tàu thuyền, đèn dầu, cung tên và kim khâu, và sau đó là những tác phẩm nghệ thuật cao quý như trang sức. Nhưng có lẽ điều quan trọng nhất đã làm nên cuộc sống và xã hội của loài người hiện đại chính là khả năng tưởng tượng cùng nhau.

Tầm tưởng tượng của con người vô hạn. Sau những giờ làm việc mệt nhọc, Sapiens quay về nhà và ngồi lại thảo luận với nhau. Những cuộc thảo luận đã tạo ra một hệ thống xã hội ảo tưởng với sự phân lớp xã hội, tin tưởng vào những truyền thuyết cổ tích.

Chương 2: Cuộc Cách Mạng Nông Nghiệp

Yuval đã đặt tên cho cuộc cách mạng này một cách mỉa mai: Trò Lừa Lớn Nhất Trong Lịch Sử. Vì sao? Trong Cuộc Cách Mạng Nông Nghiệp, Sapiens không còn là những nhà lang thang phiêu bạt nữa mà họ đã chọn ổn định gia đình, lập nghiệp. Những người trước kia lang thang giang hồ bây giờ trở thành những nông dân chân chính, làm việc cật lực để tạo ra sản phẩm lương thực, đặc biệt là lúa mì.

Hậu quả của việc làm việc chăm chỉ tạo ra nhiều lương thực là sự hình thành của hệ thống xã hội phân tầng với sự xuất hiện của vua chúa, địa chủ. Nhưng nếu so sánh nông dân hiện nay với những nhà lang thang xưa kia, liệu cuộc sống của họ có tốt hơn không? Câu hỏi này, một trong những tâm điểm của sách, mở ra nhiều luận điểm khác nhau. Theo quan điểm sâu sắc của Yuval, những người lang thang sống tốt hơn vì họ không phải làm việc vất vả để kiếm sống, có nhiều thời gian để tận hưởng cuộc sống. Trong khi đó, nông dân phải làm việc từ sáng đến tối, không có thời gian cho sự giải trí, và kết quả cuối cùng cũng chỉ là để lương thực cho tầng lớp thống trị. Câu trả lời này cũng giải thích cho thế giới Sapiens hiện đại. Những người Sapiens này đã quên đi khả năng tận hưởng cuộc sống, thay vào đó họ rơi vào vòng xoáy của áp lực cuộc sống hàng ngày.

Trong cùng Cuộc Cách Mạng này, Yuval cũng mở ra một cuộc tranh luận về bản chất của việc phân biệt chủng tộc và cuộc đấu tranh.

Nhà khoa học không nên tiếp cận vấn đề bằng cách mù quáng phân biệt chủng tộc. Không cần phải kêu gọi. Không cần phải biểu tình. Thay vào đó, họ nên so sánh, phân tích sự khác biệt giữa các đặc điểm cơ thể của những nhóm bị phân biệt: như màu da hay giới tính. Bằng góc nhìn sinh học, Yuval đã chứng minh được sự bình đẳng giữa mọi người, rằng cả những người da màu cũng có khả năng tư duy, tưởng tượng, yêu thương và chia sẻ như bất kỳ ai khác. Chẳng phải tình yêu và sự chia sẻ là chìa khóa để tạo ra một con người hoàn thiện?

Hơn nữa, Yuval đã đưa ra một quan điểm thú vị. Theo như chúng ta đã biết từ Cuộc Cách Mạng Nhận Thức, Sapiens có khả năng tưởng tượng phong phú, và tất cả các mô hình chính trị, trật tự xã hội của thế giới con người, bao gồm cả phân biệt đối xử với phụ nữ và người da màu, đều là sản phẩm của trí tưởng tượng, tạo ra thực tại mà chúng ta sống trong đó. Điều này đặt ra câu hỏi về ý nghĩa của mọi thứ. Ý tưởng của Yuval là gì? Theo ông, cuộc sống chỉ là sự diễn ra của thời gian, con người cũng như bất kỳ sinh vật nào khác, cảm nhận cuộc sống một cách vô nghĩa. Nếu cuộc sống có ý nghĩa với con người thì tại sao nó lại không có ý nghĩa với các sinh vật khác? Chúng ta, Sapiens hiện đại, thường tìm kiếm một ý nghĩa cho cuộc sống để định nghĩa cho hạnh phúc. Nhưng nếu hạnh phúc chỉ là một phản ứng sinh học cơ bản thì sao? Đây cũng là một trong những ý tưởng chính còn lại của cuốn sách.

Chương 3: Sự Thống Nhất

Sau thời kỳ sống sót khó khăn, những nông dân cũng bắt đầu bỏ lại các phong tục của hiệp khách. Sapiens đã tiến lên một cấp độ mới với sự xuất hiện của nhiều dạng quốc gia và đế chế, cùng với sự phát triển của chủ nghĩa tư bản và lý thuyết kinh tế của Adam Smith. Trong chương này, Yuval minh họa quá trình hình thành quốc gia của Sapiens và sự toàn cầu hóa.

Khi kinh tế phát triển, hoạt động buôn bán, thương mại phát triển, đồng tiền sẽ ra đời. Hai mặt của đồng tiền được xem là Mua và Đầu Tư. Hai mặt này đã tạo ra nhiều chủ nghĩa như chủ nghĩa tiêu dùng, chủ nghĩa trải nghiệm liên tục thúc đẩy hành vi mua sắm của Sapiens, tạo ra nhiều thị trường khác nhau. Trong các chương sau, tác giả đi qua những đế quốc thống trị, dẫn dắt Sapiens hiện đại qua các cuộc khủng hoảng kinh tế như cuộc khủng hoảng kinh tế Mississippi, hoặc quá trình hình thành siêu cường kinh tế như của Hà Lan, tái hiện sự hỗn loạn của hệ thống tài chính hiện đại.

Cũng ở phần này, tác giả đề cập đến sự hình thành của các tôn giáo. Sự xuất hiện của các tôn giáo và giả thuyết về thế giới được thống trị bởi một tôn giáo tạo ra nhiều tranh luận thú vị.

Chương Cuối: Cuộc Cách Mạng Khoa Học

Ở thời điểm hiện tại, Sapiens dường như đã chạm đến đỉnh cao của khả năng tư duy và khai thác tối đa tiềm năng của bộ não. Các phát minh liên tục được đưa ra ánh sáng, từ kháng sinh đến cải tiến trong lĩnh vực quân sự và khoa học kỹ thuật. Tác giả đã tiến hành nghiên cứu sâu sắc về bản chất của khoa học, từ lối tư duy cho đến động lực thúc đẩy sự tiến bộ trong cuộc cách mạng có tuổi đời chỉ xấp xỉ 500 năm, nhưng lại mang lại những tiến bộ đáng kinh ngạc.

Theo Yuval, Sapiens có khiếu hoài nghi, một khiếu nghi mạnh mẽ không tin vào bất cứ điều gì, từ tổ chức xã hội, nguyên tắc đến tôn giáo. Sự hoài nghi này đã mở ra một thế giới mới về kiến thức, từ y học đến quân sự và các tri thức tăng cường cuộc sống của loài Sapiens.

Nghiên cứu về sự hình thành của khoa học đã mở ra nhiều khía cạnh mới về việc sử dụng nó. Nếu được sử dụng tích cực, khoa học có thể mang lại cuộc cách mạng Công nghiệp với sự hiện đại hóa trong sản xuất, công nghệ dây chuyền và các sản phẩm mới. Tuy nhiên, nếu bị lạm dụng, khoa học có thể dẫn đến hậu quả tiêu cực như trong thế chiến I và II với sự xuất hiện của các loại vũ khí hóa học và bom nguyên tử. Khoa học luôn đi cùng với sự tiến bộ, và sự tiến bộ lại thường mang theo tham vọng. Và không ngạc nhiên khi trong loài Sapiens cũng tồn tại sự tham vọng sử dụng khoa học để vượt qua cái chết.

Không ngạc nhiên khi một nhà khoa học đang nghiên cứu về 'bí mật' của bất tử lại tỏ ra hoài nghi. Nhưng điều đáng ngạc nhiên hơn, ông ta không chỉ nghi ngờ ý nghĩa của cái chết, mà còn dẫn đến một loạt câu hỏi về ý nghĩa của hạnh phúc. Với kiến thức vững chắc, nhà khoa học nhận ra nếu con người có thể đánh bại mọi loại bệnh tật và lão hóa, thì liệu bất tử có phải là một phần thưởng hay một hình phạt?

Tuy nhiên, lập luận này cũng bị thách thức bởi một quan điểm khác: hạnh phúc đến từ việc sống một cuộc sống ý nghĩa. Sapiens, một loài có khả năng tưởng tượng phức tạp, đã tạo ra các tổ chức, chính phủ, iPhone và các thú vui khác, tất cả đều bắt nguồn từ sự tưởng tượng của họ. Vậy nếu tưởng tượng không tồn tại, cuộc sống có ý nghĩa gì? Những thắc mắc này đã tạo ra một cảm giác bối rối, choáng váng trong độc giả, do sự hoài nghi của Yuval về hạnh phúc và ý nghĩa.

Lập luận về hạnh phúc và ý nghĩa của cuộc sống luôn đầy thách thức và phức tạp, không dễ dàng trả lời. Mỗi quan điểm đều mang lại một góc nhìn mới mẻ và đáng suy ngẫm, từ khía cạnh khoa học đến những phân tích về tâm lý và xã hội. Việc hiểu rõ về bản chất của hạnh phúc và ý nghĩa sẽ giúp con người hiểu rõ hơn về bản thân và cuộc sống của mình.

Dù vẫn hoài nghi, nhưng ông vẫn chưa tìm ra câu trả lời. Cuối cùng, mọi thứ đều kết thúc như vậy.

Có gì nguy hiểm hơn những vị thần bất mãn và không trách nhiệm, không biết mình thực sự muốn gì không?

Sapiens đã phát triển và tiến hoá trong suốt 70000 năm, sở hữu những công nghệ và thông tin tiên tiến nhưng vẫn mơ hồ về mục tiêu chung. Hạnh phúc? Mỗi người Sapiens lại có những cách nhìn khác nhau về hạnh phúc. Một số coi tiền là quan trọng nhất. Còn số khác, càng có nhiều tiền, họ lại muốn nhiều tiền hơn, hoặc quyền lực. Nhưng liệu những thứ đó có thực sự tồn tại? Cái thực sự đang dần mất đi. Tình thương gia đình đang tan biến. Sự kết nối, những khoảnh khắc sum vầy của quá khứ, Sapiens cũng đang từ bỏ. Khoa học mang lại cho chúng ta mạng xã hội, một kết nối rộng lớn hơn, nhưng cuối cùng, sự kết nối đó chỉ là các bit điện tử nhỏ bé, cảm xúc chỉ là các dòng chữ, và cái nhìn chỉ là hai chấm đen nhỏ trên màn hình. Cho đến khi Sapiens tìm ra câu trả lời cho câu hỏi 'Chúng ta muốn gì?' thì khoa học, công nghệ và những thứ khác chỉ được sử dụng để giải quyết các vấn đề không có ý nghĩa. Nói chung, chúng ta không hạnh phúc hơn tổ tiên của mình mấy chục ngàn năm trước. Đó có lẽ là lý do tại sao Yuval luôn gọi chúng ta là Sapiens, dù ta hiện đại đến đâu, ta vẫn chỉ là con người. Dù ta có quyền lực đến đâu, ta vẫn không thể trở thành vị thần, vì tâm hồn ta vẫn còn thiếu sót.

Kết thúc

Yuval đã tạo ra một tóm tắt về loài người, cả nội tâm và bề ngoại. Một sự kết hợp của kiến thức và suy tư về thời đại. Tuy nhiên, việc chồng chất quá nhiều kiến thức vào trong 500 trang sách, dù đã cố gắng lược bỏ bao nhiêu đi nữa, vẫn tạo ra sự chán chường. Dù bạn không phải là một người yêu thích lịch sử, nhưng hãy giữ một quyển sách như thế này trong tay, bởi nó không chỉ là lịch sử của tổ tiên mà còn là bài học từ quá khứ đến hiện tại. Tuy nhiên, bạn cũng cần một ít sự kiên nhẫn trước khi hiểu và đồng cảm với tác giả. Nhưng tin tưởng rằng, việc chịu đựng một vài liều gây mê để đạt được hiểu biết về Sapiens là đáng giá.

Tác giả: Quốc Bảo - Sách của Tôi