Năm

Năm hay Niên (Tiếng Anh: year, chữ Hán: 年) là khoảng thời gian mà một hành tinh trong hệ Mặt Trời hoàn thành một vòng quay xung quanh Mặt Trời. Ngày nay, khi nói đến năm, người ta thường chỉ đề cập đến năm Trái Đất. Một năm Trái Đất được tính là khoảng thời gian mà Trái Đất hoàn thành một vòng quay xung quanh Mặt Trời (khoảng 365 ngày 6 giờ). Đối với một quan sát viên trên Trái Đất, điều này tương ứng với thời gian mà Mặt Trời hoàn thành một vòng quay xung quanh thiên đường.

Trong thiên văn học, năm Julius là một đơn vị thời gian, có định nghĩa là 365,25 ngày x 86.400 giây/ngày theo hệ SI (không có giây nhẩy).

Do độ nghiêng của trục Trái Đất, quá trình một năm chứng kiến sự thay đổi tuần tự của các mùa, được đánh dấu bởi những thay đổi về thời tiết, các giờ ban ngày, thảm thực vật và khả năng sinh sản của chúng. Ở các vùng cực và vùng ôn đới, thường có bốn mùa được công nhận: xuân, hạ, thu và đông, theo các điểm xuân phân, hạ chí, thu phân và đông chí của Mặt Trời, mặc dù các mùa khí hậu thường có độ trễ so với các dấu hiệu thiên văn. Ở một số vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, chỉ có hai mùa: mùa mưa và mùa khô.

Một năm trong lịch dương là một đoạn thời gian xấp xỉ vòng quay của Trái Đất quanh Mặt Trời trong một lịch cụ thể. Một năm trong lịch Gregory (cũng như lịch Julius) có 365 hoặc 366 ngày (năm nhuận). Chiều dài trung bình của năm trong lịch Gregory (hiện đại) là 365,2425 ngày (bao gồm các năm nhuận theo chu kỳ thiên niên kỷ).

Thuật ngữ 'năm' cũng được dùng một cách linh hoạt để chỉ các khoảng thời gian liên quan nhưng không chính xác như năm thiên văn hoặc năm dương lịch, ví dụ như năm theo mùa, năm tài chính hoặc năm học. Mở rộng ra, năm có thể ám chỉ đến chu kỳ quỹ đạo của bất kỳ hành tinh nào, ví dụ như 'năm Sao Hỏa' hay 'năm Sao Kim', là thời gian mà Sao Hỏa hay Sao Kim hoàn thành một chu kỳ quỹ đạo.

Năm theo mùa

Một năm theo mùa là khoảng thời gian giữa hai lần tái diễn liên tiếp của một sự kiện theo mùa như lũ lụt của một con sông, di cư của một loài chim, hoa nở của một loài thực vật, sương giá đầu tiên hoặc các trận đấu đầu tiên của một môn thể thao. Tất cả những sự kiện này có thể có sự khác biệt lớn trong hơn một tháng từ năm này sang năm khác.

Năm dương lịch

Các loại lịch dưới đây đều tính theo chuyển động của Trái Đất quanh Mặt Trời, tức là một năm trong các loại lịch này bằng thời gian mà Trái Đất hoàn thành một vòng quỹ đạo quanh Mặt Trời và được gọi là dương lịch. Tất cả đều có điểm chung là năm thường có 365 ngày hoặc gần bằng 365 ngày, đôi khi được thêm vào 1 ngày nhuận để làm cho lịch cân bằng sau một số năm nhất định.

Nếu tính vị trí của Trái Đất (hoặc Mặt Trời) theo điểm phân (xuân phân hoặc thu phân), thì ngày tháng xác định mùa (đồng bộ với hành trình của Mặt Trời). Các loại lịch như vậy được gọi là dương lịch chí tuyến. Một năm trung bình của các loại lịch như vậy gần bằng với một dạng của năm chí tuyến (thường là năm chí tuyến trung bình hoặc năm xuân phân).

Lịch Gregory

Lịch Gregorius chia năm thành 12 tháng với 365 ngày. Sau mỗi 4 năm, một ngày được thêm vào cuối tháng Hai để tạo nên năm nhuận với 366 ngày. Trước đó, lịch Julius quy định năm có 365,25 ngày, nhưng năm mặt trời thực tế là 365,242216 ngày, vì vậy năm theo lịch Julius dài hơn khoảng 0,0078 ngày so với năm mặt trời (tương đương với 11 phút 14 giây).

Lịch Julius

Trong lịch Julius, có hai loại năm: năm 'thường' có 365 ngày và năm 'nhuận' có 366 ngày. Có một mô hình đơn giản cho việc xếp lịch là sau mỗi ba năm 'thường' sẽ có một năm nhuận, và mô hình này lặp đi lặp lại mà không có sự thay đổi. Do đó, năm trung bình theo lịch Julius là 365,25 ngày, dẫn đến một vài sai sót trong tính toán năm. Trên thực tế, năm dương lịch được tính toán chính xác hơn với 365,24217 ngày liên quan đến thời gian của năm mặt trời.

Một số loại lịch khác

Năm thiên văn

Năm thiên văn là khoảng thời gian trung bình để Mặt Trời quay trở lại cùng một vị trí so với các ngôi sao trên bầu trời. Năm thiên văn thực chất là chu kỳ quỹ đạo của Trái Đất. Năm thiên văn tương đương với 365,2564 ngày mặt trời trung bình. Năm thiên văn dài hơn năm chí tuyến 20 phút và 24 giây.

Ký hiệu

Chuẩn ISO

Trong các tài liệu thêm vào, các tiêu chuẩn quốc tế ISO 80000-3 đề xuất sử dụng ký hiệu a (tiếng Latinh: annus) để biểu thị cho một năm hoặc 365 hoặc 366 ngày. Trong tiếng Anh, các thuật ngữ ngắn gọn như y, yr (year) cho 'năm' hoặc ya (year ago) cho 'năm trước đây'.

Các bội số của năm trong bối cảnh thời gian đã qua hoặc tuổi thường được biểu thị là:

• ka (viết tắt của kiloannus), tương đương với 10 a, 10 năm hay một nghìn năm.
• Ma (viết tắt của megaannus), tương đương với 10 a, 10 năm hay một triệu năm.
• Ga (viết tắt của gigaannus), tương đương với 10 a, 10 năm hay một tỷ năm.
• Ta (viết tắt của teraannus), tương đương với 10 a, 10 năm hay một nghìn tỷ năm.
• Pa (viết tắt của petaannus, để tránh nhầm lẫn với ký hiệu đơn vị áp suất Pa, viết tắt của pascal), tương đương với 10 a, 10 năm hay một triệu tỷ năm.
• Ea (viết tắt của exaannus), tương đương với 10 a, 10 năm hay một tỷ tỷ năm.

Thường được sử dụng trong văn bản tiếng Anh, có thể có ký hiệu viết tắt BP (cho before present) có nghĩa là 'trước đây', 'trước ngày nay'.

Các loại năm khác

Năm tài chính

Một năm tài chính là một khoảng thời gian 12 tháng dùng để tính toán báo cáo tài chính hàng năm của các doanh nghiệp và tổ chức khác. Trong nhiều khu vực pháp lý, các quy định kế toán yêu cầu phải lập báo cáo như vậy một lần mỗi mười hai tháng, mặc dù không yêu cầu mười hai tháng phải tạo thành một năm dương lịch.

Ví dụ, ở Canada và Ấn Độ, năm tài chính bắt đầu từ ngày 1 tháng 4; ở Anh, năm tài chính bắt đầu từ ngày 1 tháng 4 cho mục đích báo cáo thuế công ty và báo cáo tài chính của chính phủ, nhưng lại bắt đầu từ ngày 6 tháng 4 cho các mục đích đánh thuế cá nhân và thanh toán các lợi ích của Nhà nước; ở Úc, năm tài chính bắt đầu từ ngày 1 tháng 7; trong khi tại Hoa Kỳ, năm tài chính của chính phủ liên bang bắt đầu từ ngày 1 tháng 10.

Đánh số thứ tự các năm

Thời kỳ lịch sử đánh số cho mỗi năm liên tiếp, sử dụng một điểm tham chiếu trong quá khứ làm bắt đầu của thời đại.

Tiêu chuẩn đánh số năm trên toàn thế giới là Anno Domini, đôi khi được gọi là Common Era. Nó được giới thiệu vào thế kỷ thứ 6 và là hệ thống năm chính thức bắt đầu từ ngày sinh của Chúa Giêsu.

Hệ thống Anno Domini thường được viết tắt là AD cho Anno Domini, và CE cho 'Common Era'. Nói một cách khác, BCE thay thế cho 'Before Common Era'. Theo tính lịch này, không có 'năm không' (năm 0).

Trong văn bản tiếng Việt, AD tương ứng với Công nguyên, tức là các năm sau năm 1 TCN (thỉnh thoảng được gọi là sau Công nguyên) và viết tắt là CN hoặc SCN; BC hay BCE tương ứng với trước Công nguyên và viết tắt là TCN.

Tài liệu tham khảo

• Fraser, Julius Thomas (1987). Thời gian, Người lạ quen thuộc . Amherst: Nhà in Đại học Massachusetts. ISBN 0870235761. OCLC 15790499.
• Whitrow, Gerald James (2003). Thời gian là gì?. Oxford: Nhà in Đại học Oxford. ISBN 0198607814. OCLC 265440481.