Nàng Âu Cơ

Âu Cơ (2825-2520 TCN) là nhân vật trong truyền thuyết Việt Nam. Cùng với Lạc Long Quân, Âu Cơ là tổ mẫu của người Việt. Câu chuyện của bà và Lạc Long Quân được ghi lại trong truyền thuyết, thần thoại ở chương đầu của Lĩnh Nam chích quái. Truyền thuyết này lần đầu được xem như chính sử và ghi lại trong Đại Việt Sử ký Toàn thư thời Hậu Lê nhưng không có trong Đại Việt sử lược thời Trần.

Tên gọi

Tên của Âu Cơ không phải tên thật, mà giống như một danh hiệu. Theo chữ Hán, Ẩu là từ chỉ một người mẹ hoặc cách gọi phụ nữ như Lão ẩu (bà già) hoặc Thiếu ẩu (cô gái trẻ). Điều này được kiểm chứng qua cách gọi Bà Triệu là Triệu Ẩu trong các ghi chép. Chữ Cơ ban đầu là họ của các Thiên tử nhà Chu, về sau những nhân vật như Hạ Cơ, cô gái họ Cơ lấy chồng họ Hạ, đã tạo nên nhận thức chữ này dùng để gọi các thiếu nữ hoặc phụ nữ. Chữ Cơ cũng thường dùng để chỉ ca kỹ hoặc thiếp của người quyền quý (giải thích vì sao trong Lĩnh Nam chích quái cũng ghi nhận Ẩu Cơ là con gái của Đế Lai).

Ghi chép trong sách cổ

Lĩnh Nam chích quái cổ thư

Sách Lĩnh Nam chích quái có lẽ là văn bản sớm nhất ghi lại câu chuyện về Âu Cơ, được đề cập trong thiên Hồng Bàng Thị truyện ngay phần đầu.

Tương truyền, Âu Cơ là con gái của Đế Lai, nhưng cũng có thuyết cho rằng cô là thiếp của Đế Lai. Khi đi tuần phương Nam, Đế Lai đã để Âu Cơ lại ở một cái động. Người dân phương Nam khổ vì bị người Bắc quấy nhiễu, không yên ổn như xưa, mới cùng gọi Long Quân rằng: 'Bố ơi ở đâu mà để dân Bắc xâm phạm phương Nam'.

Khi Lạc Long Quân đến đây, thấy Âu Cơ xinh đẹp liền đem lòng yêu mến. Ông biến thành một chàng trai phong lưu, có tùy tùng đông đúc, vừa đi vừa ca hát đánh trống. Cung điện bỗng nhiên hiện ra. Âu Cơ thấy thế vui mừng, bèn đồng ý theo Lạc Long Quân đến Long Đài sống cùng nhau. Khi Đế Lai trở về, không thấy Âu Cơ, sai người tìm kiếm khắp nơi. Lạc Long Quân dùng phép biến hóa thành yêu tinh, quỷ sứ, rồng, rắn, hổ, voi... làm cho bọn đi tìm sợ hãi không dám tiếp tục, Đế Lai đành phải trở về. Một thời gian sau, Âu Cơ sinh ra một cái bọc, nghĩ là điềm lạ nên vứt ra cánh đồng. Sau sáu bảy ngày, bọc nứt ra trăm quả trứng, mỗi trứng nở ra một con trai, được đem về nuôi dưỡng. Không cần bú mớm, các con tự lớn lên, khôi ngô tuấn tú, ai cũng trí dũng song toàn, được mọi người kính trọng vì triệu phi thường. Long Quân ở lâu dưới Thủy Quốc, vợ con thường muốn về đất Bắc.

Lúc này Hoàng Đế đánh bại Xi Vưu, Âu Cơ nhớ nhà, muốn đưa con về, nhưng Hoàng Đế lo sợ ngăn lại, không để mẹ con Âu Cơ qua biên giới. Mẹ con Âu Cơ đành quay về nước Nam và gọi Long Quân rằng: 'Bố ở đâu mà để mẹ con tôi cô độc, buồn khổ ngày đêm thế này'.

Long Quân trở về, gặp nhau ở đất Tương. Âu Cơ nói: 'Thiếp vốn là người phương Bắc, sống với vua, sinh được trăm con trai, vua bỏ đi, không cùng thiếp nuôi con, làm người vô tình, chỉ biết thương mình'.

Long Quân nói: 'Ta là nòi rồng, đứng đầu thủy tộc, nàng là tiên, sống trên đất, tuy âm dương hợp lại mà sinh con, nhưng thủy hỏa tương khắc, dòng giống khác biệt, khó ở lâu với nhau, nay phải chia tay. Ta đem năm mươi con về Thủy Phủ cai quản các xứ, năm mươi con theo nàng về đất, chia nước mà trị. Lên núi, xuống biển, có việc báo nhau biết, đừng quên'.

Trăm con nghe theo, sau đó từ biệt. Âu Cơ và năm mươi con lên đất Phong Châu, cùng tôn con cả làm vua, hiệu là Hùng Vương, đặt tên nước là Văn Lang. Trăm người con trai chính là tổ tiên của người Bách Việt.

Đại Việt Sử ký Toàn thư

Tuy nhiên, Đại Việt Sử ký Toàn thư của Ngô Sĩ Liên gần như lược bỏ chi tiết từ Lĩnh Nam chích quái, giảm bớt các tình tiết và biến câu chuyện trở nên lãng mạn hơn.

Cặp vợ chồng Lạc Long Quân và Âu Cơ gặp nhau ngắn gọn, kết hôn, sống chung và sinh ra bọc trăm trứng, nở thành 100 người con. Vì thủy thổ tương khắc, họ chia 50 con theo cha về biển, 50 con theo mẹ về núi, mỗi người cai quản một vùng.

Điểm khác biệt là Ngô Sĩ Liên ghi rằng Lạc Long Quân 'hỏi cưới' Âu Cơ, một hành động hợp pháp và có lễ nghi, trong khi Lĩnh Nam chích quái chỉ ghi Âu Cơ đồng ý theo Long Quân sau khi ông tỏ vẻ hoành tráng để lấy lòng nàng, không nhắc đến kết hôn.

Điều này có thể do Ngô Sĩ Liên muốn tạo ra một truyền thuyết quy mô về nguồn gốc Đại Việt, sau thời gian bị nhà Minh đô hộ, cần một nền tảng về quốc gia độc lập. Ông đã dùng cách Tư Mã Thiên ghi chép vua chúa huyền thoại Trung Hoa trong bộ Sử ký, để tạo nên một trường ca lịch sử đậm chất hư cấu.

Con Rồng cháu Tiên

Theo truyền thuyết phổ biến trong văn hóa Việt Nam hiện đại, Âu Cơ là một nàng tiên xinh đẹp sống trên núi cao. Bà kết hôn với Lạc Long Quân, một vị thần rồng, sinh ra 100 người con, từ đó người Việt được gọi là Con Rồng cháu Tiên.

Truyền thuyết phổ biến nhất kể rằng Âu Cơ là tiên nữ, con gái của Thần Nông, chứ không phải con gái hay thiếp của Đế Lai. Nàng đi khắp nơi giúp đỡ người bệnh, có tài y thuật. Một lần, nàng gặp quái vật và biến thành phượng hoàng để trốn. Lạc Long Quân, thần rồng từ biển, cứu nàng bằng cách giết quái vật. Họ yêu nhau và cưới, sinh ra bọc trứng nở thành 100 người con. Do khác biệt chủng tộc, họ chia 50 con theo mẹ, 50 con theo cha. 50 người con theo mẹ đến Phong Châu, người anh cả trở thành vua Hùng Vương của nước Văn Lang.

Ta có thể thấy, trong truyền thuyết dân gian, Âu Cơ từ người thường đã trở thành tiên.

Về mặt văn bản, xuất thân của Âu Cơ gần như thống nhất theo ghi chép trong Lĩnh Nam chích quái. Ngay cả sách Việt Nam sử lược của Trần Trọng Kim, một cuốn tổng hợp sử và truyền thuyết từ đầu thế kỷ 20, cũng không ghi nhận Âu Cơ là tiên. Có thể việc Âu Cơ là tiên chỉ xuất hiện gần đây, không thể xác định cụ thể, và bị ảnh hưởng bởi nhận thức hiện đại của người Việt.

• Đền Mẫu Âu Cơ, xây dựng từ thời Hậu Lê, nằm ở xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ.
• Lạc Long Quân
• Truyền thuyết

Ghi chú

• Friedman, Amy. 'One Hundred Kings - a Legend of Ancient Vietnam', South Florida Sun Sentinel, ngày 12 tháng 7 năm 2005, trang 8.
• Taylor, Sandra C. Vietnamese Women at War (Kansas: University Press of Kansas, 1999).
• Turner, Karen Gottschang. Even the Women Must Fight (New York: John Wiley & Sons, Inc., 1998).
• Willing, Indigo A. 'The Adopted Vietnamese Community: From Fairy Tales to the Diaspora', Michigan Quarterly Review 43, số 4 (2004).

Liên kết ngoài

• Âu Cơ tại Từ điển bách khoa Việt Nam
• Au Co (Chinese mythology) tại Encyclopædia Britannica (tiếng Anh)
• Vietnamese Myths & Legends

1. ^ Tư Mã Trinh coi đây là một vị vua.