Nền kinh tế của Thổ Nhĩ Kỳ

Thổ Nhĩ Kỳ là thành viên sáng lập của OECD và G20, đồng thời được xếp vào nhóm các quốc gia E7 , EAGLEs và NIC. Tính đến năm 2023, nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ đứng thứ 17 thế giới về GDP danh nghĩa và thứ 7 ở châu Âu. Thổ Nhĩ Kỳ cũng là nền kinh tế lớn thứ 11 trên thế giới và lớn thứ 5 ở châu Âu tính theo GDP (PPP). Theo IMF, Thổ Nhĩ Kỳ là một nền kinh tế mới nổi, thị trường hỗn hợp, với thu nhập trung bình cao. Đất nước này là điểm đến thu hút nhiều du khách thứ tư trên thế giới và có hơn 1.500 trung tâm nghiên cứu và phát triển được thành lập bởi các công ty đa quốc gia và quốc gia. Thổ Nhĩ Kỳ cũng là một trong những quốc gia sản xuất hàng đầu thế giới trong lĩnh vực nông sản, dệt may, xe cơ giới, thiết bị vận tải, vật liệu xây dựng, điện tử tiêu dùng và thiết bị gia dụng.

GDP danh nghĩa của Thổ Nhĩ Kỳ đạt mức 1.154 nghìn tỷ USD vào năm 2023 và GDP danh nghĩa bình quân đầu người đạt 13.383 USD trong cùng năm. GDP (PPP) của Thổ Nhĩ Kỳ đạt 3.613 nghìn tỷ USD vào năm 2023 và GDP (PPP) bình quân đầu người đã tăng lên 41.887 USD trong cùng năm. Mặc dù giá trị của đồng lira Thổ Nhĩ Kỳ giảm, đặc biệt trong bối cảnh khủng hoảng nợ và tiền tệ hiện nay, GDP danh nghĩa tính bằng USD của nước này vẫn có sự gia tăng mạnh mẽ trong những năm gần đây. Tuy nhiên, lạm phát cao vẫn là một thách thức lớn đối với Thổ Nhĩ Kỳ trong những năm đầu thập kỷ 2020.

Trong 20 năm qua, Thổ Nhĩ Kỳ đã có những bước phát triển đáng kể trong các lĩnh vực tài chính và xã hội, bao gồm sự gia tăng về việc làm và thu nhập trung bình từ năm 2000. Tuy nhiên, gần đây, Thổ Nhĩ Kỳ đã chậm lại trong quá trình phát triển kinh tế do những thay đổi đáng kể về môi trường kinh doanh cả ngoài và trong nước, cũng như sự giảm sút trong cải cách kinh tế của chính phủ. Các nhà chính sách kinh tế đã lập luận rằng, nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ đang quá phụ thuộc vào lĩnh vực xây dựng và bất động sản. Chính sách tiền tệ không ổn định của Tổng thống Recep Tayyip Erdoğan đã dẫn đến lạm phát gia tăng và giảm giá của đồng lira Thổ Nhĩ Kỳ trong những năm gần đây.

Xu hướng kinh tế toàn cầu

Theo dữ liệu từ Eurostat, GDP bình quân đầu người của Thổ Nhĩ Kỳ điều chỉnh theo tiêu chuẩn sức mua đạt 64% so với trung bình của EU vào năm 2018. Tỷ lệ tham gia vào lực lượng lao động của Thổ Nhĩ Kỳ là 61,5%, thấp hơn so với trung bình của các thành viên OECD là 78%. Trong năm 2017, hơn 5.000 cá nhân giàu có (HNWI) đã rời khỏi Thổ Nhĩ Kỳ, điều này được cho là do chính phủ cản trở đầu tư và sự suy giảm giá trị của lira so với đô la Mỹ.

Một đặc điểm lâu đời của nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ là tỷ lệ tiết kiệm thấp. Dưới thời chính phủ của Recep Tayyip Erdoğan, Thổ Nhĩ Kỳ đã phải đối mặt với thâm hụt tài khoản vãng lai lớn và ngày càng tăng, đạt 7,1 tỷ USD vào tháng 1 năm 2018. Thâm hụt tài khoản vãng lai trong 12 tháng liên tiếp đã tăng lên 51,6 tỷ USD, là một trong những mức cao nhất trên thế giới. Nền kinh tế phụ thuộc vào dòng vốn đầu tư để hỗ trợ cho các doanh nghiệp tư nhân, với các ngân hàng và công ty lớn vay mượn ngoại tệ. Trong điều kiện này, Thổ Nhĩ Kỳ phải tìm kiếm khoảng 200 tỷ USD mỗi năm để giải quyết thâm hụt tài khoản vãng lai lớn và nợ sắp đáo hạn, luôn có nguy cơ dòng vốn rút dần và dự trữ ngoại hối chỉ còn 85 tỷ USD.

Thổ Nhĩ Kỳ đã đáp ứng tiêu chí Maastricht về nợ công của EU 60% kể từ năm 2004. Từ năm 2002 đến năm 2011, thâm hụt ngân sách giảm từ trên 10% xuống dưới 3%, đáp ứng một trong các tiêu chí của EU về cân bằng ngân sách. Tháng 1 năm 2010, Moody's Investors Service đã nâng hạng nợ của Thổ Nhĩ Kỳ lên một cấp. Năm 2012, Fitch Ratings đã nâng hạng nợ của Thổ Nhĩ Kỳ lên mức đầu tư sau 18 năm. Moody's Investors Service tiếp tục nâng hạng trái phiếu chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ lên cấp độ đầu tư vào tháng 5 năm 2013, đưa ra tuyên bố chính thức về sự cải thiện trong các chỉ số tài chính và kinh tế của nước này là cơ sở để nâng hạng. Tuy nhiên, vào tháng 3 năm 2018, Moody's đã hạ cấp nợ chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ xuống cấp thấp, báo động về sự suy giảm của cơ chế kiểm soát và cân bằng dưới thời Recep Tayyip Erdoğan. Vào tháng 5 năm 2018, Standard & Poor's đã cắt giảm xếp hạng nợ của Thổ Nhĩ Kỳ xuống mức rác, do lo ngại về triển vọng lạm phát và áp lực trên đồng lira Thổ Nhĩ Kỳ.

Giá cổ phiếu tại Thổ Nhĩ Kỳ gần như tăng gấp đôi vào năm 2009. Ngày 10 tháng 5 năm 2017, chỉ số Borsa Istanbul (BIST-100 Index), chỉ số chính của thị trường chứng khoán Thổ Nhĩ Kỳ, lập đỉnh cao mới ở mức 95.735 điểm. Đến ngày 5 tháng 1 năm 2018, chỉ số đã đạt 116.638 điểm. Tuy nhiên, trong bối cảnh cuộc khủng hoảng nợ và tiền tệ năm 2018, chỉ số này đã giảm xuống dưới mức 100.000 vào tháng 5. Đầu tháng 6, chỉ số BIST-100 đã chạm mức thấp nhất tính bằng đô la Mỹ kể từ khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 2008.

Năm 2017, OECD dự báo Thổ Nhĩ Kỳ sẽ là một trong các nền kinh tế tăng trưởng nhanh nhất trong các thành viên OECD trong giai đoạn 2015–2025, với tốc độ tăng trưởng trung bình hàng năm đạt 4,9%. Tháng 5 năm 2018, Moody's Investors Service đã giảm dự báo tăng trưởng kinh tế của Thổ Nhĩ Kỳ năm 2018 từ 4% xuống còn 2,5% và dự báo năm 2019 từ 3,5% xuống còn 2%.

Theo Báo cáo đặc biệt của Financial Times về Thổ Nhĩ Kỳ năm 2013, các giám đốc điều hành doanh nghiệp và quan chức chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ tin rằng con đường nhanh nhất để đạt được tăng trưởng xuất khẩu nằm ngoài các thị trường truyền thống phương Tây. Trong khi Liên minh châu Âu từng chiếm hơn một nửa tổng kim ngạch xuất khẩu của Thổ Nhĩ Kỳ thì đến năm 2013, con số này đã giảm xuống chỉ còn chưa đầy một phần ba. Tuy nhiên, đến năm 2018, tỷ trọng xuất khẩu sang EU đã quay trở lại trên 50%. Theo Chỉ số đầu tư nước ngoài năm 2017, dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài của các công ty Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng gấp 10 lần trong 15 năm qua.

Với các chính sách của Recep Tayyip Erdoğan thúc đẩy lĩnh vực xây dựng, nơi có nhiều đồng minh kinh doanh của ông đang hoạt động. Thổ Nhĩ Kỳ tính đến tháng 5 năm 2018 có khoảng hai triệu căn nhà chưa bán được, số lượng tồn đọng có giá trị gấp ba lần doanh số bán nhà mới trung bình hàng năm. Cuộc khủng hoảng nợ và tiền tệ Thổ Nhĩ Kỳ năm 2018 đã kết thúc thời kỳ tăng trưởng dưới thời các chính phủ do Erdoğan lãnh đạo kể từ năm 2003, chủ yếu dựa trên sự bùng nổ xây dựng được thúc đẩy bởi tín dụng dễ dàng và chi tiêu của chính phủ.

Năm 2018, Thổ Nhĩ Kỳ đã trải qua cuộc khủng hoảng tiền tệ và nợ, đặc trưng là đồng lira Thổ Nhĩ Kỳ (TRY) giảm giá trị, lạm phát cao, chi phí đi vay tăng và tỷ lệ vỡ nợ cho vay tương ứng tăng cao. Cuộc khủng hoảng xảy ra do thâm hụt tài khoản vãng lai và nợ ngoại tệ quá mức của nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ, kết hợp với chủ nghĩa độc tài ngày càng gia tăng của Đảng Công lý và Phát triển (AKP) icầm quyền và những ý tưởng không chính thống của Tổng thống Erdoğan về chính sách lãi suất.

Ngày 10 tháng 8 năm 2018, đồng lira của Thổ Nhĩ Kỳ giảm giá sau dòng tweet của Donald Trump về việc tăng gấp đôi thuế đối với thép và nhôm của Thổ Nhĩ Kỳ vào ngày hôm đó. Đồng tiền này suy yếu 17% vào ngày hôm đó và mất gần 40% giá trị so với đồng đô la kể từ thời điểm đó. Sự sụp đổ của đồng lira đã gây ra những tác động khắp thị trường toàn cầu, gây thêm áp lực lên đồng euro và làm tăng ác cảm rủi ro của các nhà đầu tư đối với các loại tiền tệ của thị trường mới nổi. Ngày 13 tháng 8, đồng rand của Nam Phi giảm gần 10%, mức giảm hàng ngày lớn nhất kể từ tháng 6 năm 2016. Cuộc khủng hoảng đồng lira làm dấy lên mối lo ngại lâu nay về nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ.

Cuối năm 2018, Thổ Nhĩ Kỳ rơi vào suy thoái. Viện Thống kê Thổ Nhĩ Kỳ cho biết nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ đã giảm 2,4% trong quý cuối năm 2018 so với quý trước. Điều này diễn ra sau mức giảm 1,6% trong quý trước. Đồng lira giảm xuống 30% so với đồng đô la Mỹ vào năm 2018.

Tháng 5 năm 2019, Ngân hàng Tái thiết và Phát triển Châu Âu (EBRD) đã công bố triển vọng kinh tế, với dự báo nền kinh tế Thổ Nhĩ Kỳ có thể sẽ khôi phục dần với tốc độ tăng trưởng khoảng 2,5% vào năm 2020.

Theo số liệu chính thức vào tháng 12 năm 2022, tỷ lệ lạm phát hàng năm của Thổ Nhĩ Kỳ đã leo thang lên mức cao nhất trong 24 năm là 85,51% vào tháng 10. Con số này hơi thấp hơn so với dự báo sau khi ngân hàng trung ương cắt giảm lãi suất mặc dù giá cả tăng cao. Lạm phát đã gia tăng kể từ khi đồng lira sụp đổ vào năm ngoái sau khi ngân hàng trung ương bắt đầu cắt giảm lãi suất trong chu kỳ nới lỏng mà Tổng thống Tayyip Erdogan đã mong muốn từ lâu. Tháng 6 năm 2023, thống đốc ngân hàng trung ương Thổ Nhĩ Kỳ đã tăng lãi suất chính sách từ 8,5% lên 15%, đánh dấu sự chấm dứt của việc Recep Tayyip Erdoğan duy trì tỷ lệ lạm phát ở mức thấp.

Dữ liệu

Bảng dưới đây trình bày các chỉ số kinh tế chính từ năm 1980 đến năm 2021 (với ước tính của nhân viên IMF trong giai đoạn 2022–2027). Các mức lạm phát dưới 10% được đánh dấu màu xanh lá cây.