Nét độc đáo của hát bội Bình Định - Di sản văn hóa quốc gia

Hát bội Bình Định được vinh danh là một trong ba di sản văn hóa phi vật thể quốc gia của tỉnh, đồng thời mang lại giá trị nghệ thuật không thể phai mờ trong các dịp lễ hội truyền thống như cầu ngư, thanh minh, cúng miếu… ở xứ Nẫu.

Bình Định được xem là nguồn gốc của nghệ thuật hát bội tại Việt Nam. Điểm đặc biệt của hát bội Bình Định là sự kết hợp tinh tế giữa âm nhạc, vũ đạo và các kỹ thuật võ thuật điêu luyện. Khi bạn có dịp khám phá Bình Định, hãy tận hưởng trải nghiệm của một nghệ thuật độc đáo trên đất võ này.

1. Mở đầu với sự ra đời của hình thức nghệ thuật hát bội tại Bình Định

1.1. Nguồn cội của hát bội tại Bình Định

Nghệ thuật hát bội, hay còn được biết đến với tên gọi tuồng, đã xuất hiện từ thời kỳ nhà Trần (1226 - 1399) và trở nên phổ biến tại khu vực miền Trung, đặc biệt là ở Bình Định. Điều này cũng là lý do khiến Bình Định trở thành 'nơi gốc' của nghệ thuật hát bội.

Để đạt được thành công như ngày nay, không thể không nhắc đến ông tổ Đào Duy Từ - người đã đặt nền móng cho các vở tuồng hát bội tại Bình Định và tổ chức nhiều đoàn hát, từ đó phát triển và lưu truyền cho đến hiện tại.

Vào cuối thế kỷ XVIII, người kế vị ông tổ Đào Tấn đã tiếp tục truyền bá những giá trị tinh hoa của nghệ thuật hát bội, thành lập Học bộ đình - một nơi dạy và biểu diễn hát bội tại làng Vinh Thạnh. Đồng thời, ông cũng là tác giả của hơn 40 vở tuồng hát bội nổi tiếng. Ngày nay, hát bội Bình Định đã được Bộ trưởng Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, theo Quyết định số 2684/QĐ-BVHTTDL ngày 25/8/2014.

1.2. Ý nghĩa của nghệ thuật tuồng Bình Định 

Lời ca trong các vở hát bội phản ánh những câu chuyện từ cuộc sống hàng ngày mà chúng ta thân quen như: tình yêu với hoàng đế, gia đình, bạn bè, cũng như những sự kiện lịch sử liên quan đến những anh hùng dân tộc… Điểm chung của các vở tuồng hát bội là việc giáo dục, truyền đạt lễ nghĩa, cách đối nhân xử thế, chỉ trích những tật xấu và tôn vinh những phẩm chất cao quý. Chính vì vậy, hát bội trở thành một phần không thể thiếu trong các dịp quan trọng hoặc tại các lễ hội, để cầu mong cho mưa thuận gió hòa, biển yên sóng lặng, giảm thiểu thiên tai và thu hút nhiều may mắn.

2. Tính đặc biệt của nghệ thuật hát bội Bình Định 

2.1. Nội dung chính

Nghệ thuật hát bội tại Bình Định được biết đến với việc sử dụng 8 sân khấu đối diện nhau, tạo thành một sân khấu 8 mặt, nơi mà các diễn viên thể hiện cùng một vở tuồng. Từ “bội” mang ý nghĩa là tăng lên, mở ra để sân khấu trở thành 8 tấm gương phản chiếu cuộc sống thực. 

Sân khấu hướng về phía Tây Bắc đại diện cho cung Càn, biểu tượng của Thiên đình, nơi dành cho vua chúa, hoàng thân và các quan lại cùng các đại thần. Các cửa sân khấu còn lại sẽ được dành cho các tầng lớp khác nhau, tuân theo thứ bậc xã hội và địa vị đẳng cấp của mỗi người. 

2.2. Địa điểm và người tổ chức 

Kể từ khi ra đời, nghệ thuật hát bội đã lan rộng khắp các làng xã tại Bình Định. Một trong những biểu hiện điển hình là thông qua các buổi hát lễ, còn được biết đến là hát thứ lễ, được tổ chức bởi những người có vị thế trong xã hội hoặc các vị quan lớn, các nhà giàu có... nhằm bày tỏ lòng biết ơn. 

Thường khi tổ chức hát thứ lễ, gia chủ sẽ phải chọn ngày giờ để xây dựng sân khấu, tổ chức lễ hát án, và trước sân khấu thường có đôi câu liễn đối. Những sân khấu này thường được xây dựng ở nơi đất ruộng, sân vườn hoặc trước các đình chùa, miếu - nơi có không gian rộng rãi để mọi người dễ dàng tham dự và thưởng thức.

2.3. Hát và múa võ

Nghệ thuật hát bội Bình Định bao gồm hai yếu tố cơ bản là hát và múa võ. Người biểu diễn hát bội sử dụng phong cách hát nhấn nhá, với giọng hát mang đậm dấu ấn của vùng địa phương, cùng với đó là các bước múa võ cổ truyền của Bình Định được kết hợp một cách tự nhiên và hài hòa.

2.4. Trang phục và đạo cụ 

Để tạo ra một vở hát bội đặc sắc, không thể thiếu sự hỗ trợ từ các loại vũ khí như song kiếm, song phủ, độc phủ, thương, đao, siêu côn… và những nhạc cụ dân tộc, đặc biệt là trống. Vì vậy, một nghệ sĩ hát bội cần phải am hiểu võ nghệ và thành thạo sử dụng các loại vũ khí để biểu diễn võ thuật từ cuộc sống hàng ngày thành những pha giao tranh, chiến đấu đầy tinh thần nghệ thuật trên sân khấu.

2.5. Trang phục và trang điểm

Nghệ thuật hát bội được phân biệt với các loại hình nghệ thuật dân tộc khác chủ yếu dựa vào cách trang điểm và mặc quần áo của nghệ sĩ. Thường thì chúng được chuẩn bị cẩn thận và hoàn hảo trước mỗi buổi diễn. Trang phục của các nhân vật trong nghệ thuật hát bội Bình Định thường bao gồm: áo giáp, áo thụng, áo đào văn, đai lưng... Việc này giúp khán giả dễ dàng nhận biết vai diễn của diễn viên chỉ bằng cách nhìn vào trang phục mà họ đang mặc.

Ngoài ra, trong nghệ thuật hát bội, việc hóa trang cũng đóng vai trò quan trọng trong việc miêu tả diện mạo của các nhân vật theo hình thức biểu tượng. Nghệ sĩ phải nắm vững kỹ thuật trang điểm để tạo ra mặt nạ phù hợp với từng vai diễn hoặc loại nhân vật.

• Trong hát bội Bình Định, mặt nạ da của các nhân vật thường biểu hiện nhiều đặc điểm khác nhau. Màu đỏ son thường dành cho những nhân vật anh hùng trung trực, trong khi màu trắng mốc thường ám chỉ những kẻ gian thần, dua nịnh. Màu xám nhạt thường dành cho những người già, màu xanh đậm thường biểu thị những kẻ gian xảo, và màu đen thường tượng trưng cho những người chất phác, trực tính, và chân thực…
• Các đặc điểm của lông mày cũng là một phần quan trọng trong việc nhận diện các nhân vật trong hát bội. Màu trắng thường tượng trưng cho thần tiên hoặc người già, có lông mày mềm mại và đơn giản, thể hiện người hiền lành. Lông mày ngắn thường đại diện cho những kẻ gian xảo, còn lông mày cong thường chỉ những người kiêu ngạo hoặc thẳng thắn, có viền đỏ thường tượng trưng cho những người nóng tính.

3. Những vở hát bội nổi tiếng của Bình Định

Nghệ thuật tuồng ở Bình Định đã tồn tại và phát triển mạnh mẽ, trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống tinh thần của người dân địa phương. Nếu bạn muốn khám phá và thưởng thức loại hình sân khấu cổ điển này, hãy xem các vở hát bội nổi tiếng của Bình Định như: Sáng mãi niềm tin, Quang Trung đại phá quân Thanh, Sao Khuê trời Việt, Bùi Thị Xuân, Nàng Sơ-kun-tơ-la, Trời Nam, Cội nguồn, Mộng bá vương, Tam hạ nam đường, Giang tả cầu hôn, Ngũ hổ, Phạm Công - Cúc Hoa, Ðông Lộ Ðịch, Hộ sanh đàn, Cổ Thành, Trầm Hương Các…

4. Địa điểm thưởng thức đặc sản hát bội Bình Định 

Trong lãnh thổ của tỉnh Bình Định, nhà hát tuồng Đào Tấn nằm tại số 590 Nguyễn Thái Học, Nguyễn Văn Cừ, thành phố Quy Nhơn vẫn tiếp tục hoạt động, giữ và trình diễn các vở hát bội truyền thống.

Ngoài ra, còn có 12 đoàn hát bội không chuyên, liên tục biểu diễn và truyền dạy loại hình nghệ thuật truyền thống này cho các thế hệ trẻ. Bạn cũng có thể thưởng thức các buổi biểu diễn hát bội tại các hát án ở các làng chài trong lễ cầu ngư hoặc lễ Vía Bà ở xã Nhơn Phong, lễ hội Nước Mặn ở Phước Quang, Tuy Phước…

Xuyên suốt nhiều thập kỷ, hát bội Bình Định vẫn liên tục hiện diện trong các dịp lễ Tết, Xuân về và các sự kiện quan trọng khác của người dân Bình Định. Mặc dù loại hình nghệ thuật này không phải ai cũng quan tâm và có thể còn xa lạ với giới trẻ, nhưng người dân Bình Định vẫn kiên nhẫn duy trì, thực hành và truyền dạy cho các thế hệ sau. Nếu bạn đến thăm Quy Nhơn, hãy trải nghiệm loại hình nghệ thuật sân khấu độc đáo này.

Ngoài việc khám phá hát bội Bình Định, du khách cũng có thể khám phá các điểm du lịch nổi tiếng và thưởng thức ẩm thực đặc trưng khi đến Quy Nhơn. Đồng thời, để trải nghiệm đầy đủ hơn, bạn có thể kết hợp du lịch Nha Trang trong chuyến đi này. Thành phố biển Nha Trang chỉ cách Quy Nhơn khoảng 4 tiếng di chuyển, rất thuận tiện để bạn khám phá vẻ đẹp hoang sơ của miền Trung nắng gió.

Khi đến Nha Trang, du khách có thể đặt phòng lưu trú tại Mytour Nha Trang. Tại đây, bạn sẽ trải nghiệm những khoảnh khắc thư giãn, tái tạo năng lượng với không gian sang trọng và các tiện ích đẳng cấp. Mytour là điểm dừng chân lý tưởng để bạn và gia đình thưởng thức kỳ nghỉ cao cấp, đầy riêng tư.

VinWonders Nha Trang cũng là một điểm đến không thể bỏ qua khi bạn đến với thành phố biển tuyệt đẹp này. Đây là khu vui chơi giải trí với nhiều trò chơi thú vị phù hợp với mọi độ tuổi, mang đến cho bạn những giây phút thư giãn tuyệt vời.