Nghệ thuật ước lệ

Nghệ thuật ước lệ là đặc điểm giúp phân biệt sự miêu tả nghệ thuật với đối tượng mà nó phản ánh. Mỹ học hiện đại phân biệt rõ ràng hai khái niệm ước lệ.

Sự không đồng nhất giữa hình tượng nghệ thuật và thực tế cuộc sống. Theo nghĩa này, tất cả các yếu tố của ngôn ngữ nghệ thuật, như không gian, thời gian, người kể chuyện, lời đối thoại, đều mang tính ước lệ. Tuy nhiên, đối với những người có cùng mức độ văn hóa nghệ thuật, tính đồng nhất ấy thường không được coi là ước lệ. Chỉ khi có sự phát triển mới trong nghệ thuật, người ta mới nhận ra tính ước lệ trong các tác phẩm văn học trước đó.

Ước lệ theo nghĩa thứ hai (hoặc ước lệ theo quan niệm hiện đại và phổ biến) là sự cố tình và rõ ràng phá vỡ tính thực của phong cách tác phẩm. Điều này có thể đến từ nhiều nguồn và hình thức khác nhau. Ước lệ này xuất phát từ sự chuyển hóa của ước lệ theo nghĩa đầu tiên, khi được sử dụng như các kỹ thuật công khai để làm lộ rõ ảo giác nghệ thuật (ví dụ: nguyên tắc kịch tự sự của B. Bréch) hoặc khi sử dụng hình tượng huyền thoại, truyền thuyết, cổ tích cho các mục đích nghệ thuật mới (ví dụ: Gargantua và Pantagruel của Rabelais, Faust của Goethe, Maestro và Margarita của Bulgakov, Sancho Panza của Cervantes, v.v.). Việc phá vỡ các tỉ lệ và phối hợp những yếu tố của thế giới nghệ thuật làm cho hư cấu của tác giả trở nên lộ liễu – tạo ra những kỹ thuật phong cách chứng minh “trò chơi có ý thức” của tác giả với ước lệ như một phương tiện thẩm mỹ để làm biến dạng thực tại (Gulliver’s Travels của Swift, Chiếc mũi của Gogol, Lịch sử một thành phố của Santalina - Sedrin…).

Các kiểu hình tượng ước lệ rõ rệt bao gồm: ảo tưởng kỳ quái; các kiểu ghép nối và phóng đại (hyperbole), biểu tượng, ẩn dụ (có thể là ước lệ viễn tưởng như Ca tụng sự điên rồ của Erasmus Rotterodamus, Con quỷ của Lermontov, hoặc có thể tương tự thực tế, như các biểu tượng hải âu trong Vườn anh đào của Chekhov, v.v.). Văn học thế kỷ XX sử dụng rộng rãi các kiểu ước lệ, đặc biệt là hình tượng huyền thoại, và cũng tạo ra các “huyền thoại” mới (Kafka, Camus, Ionesco) thông qua các hình thức ước lệ.

Có những thể loại văn học được xây dựng hoàn toàn dựa trên hình tượng ước lệ, như truyện ngụ ngôn, truyện cổ tích, và tiểu thuyết khoa học viễn tưởng.