Nghiên cứu nghệ thuật mô tả cảnh vật và con người trong bài viết của Người chèo thuyền trên dòng sông Đà

    Ít ai có thể hiểu được sự tài hoa trong nghệ thuật miêu tả thiên nhiên và con người như Nguyễn Tuân, một trong những tác giả nổi tiếng của văn xuôi Việt Nam hiện đại. Nghệ thuật đó là một hình thức miêu tả rất tinh tế, tinh xảo, độc đáo và tài năng. Điều đó được thể hiện rõ ràng trong những tác phẩm tiêu biểu của ông, như đoạn 'Người lái đò sông Đà' được trích từ tập tùy bút 'Sông Đà' viết năm 1960.

    Khi tìm hiểu sâu hơn về nghệ thuật miêu tả đặc biệt của Nguyễn Tuân trong Người lái đò sông Đà, chúng ta không chỉ nhận thấy những đặc điểm độc đáo của thiên nhiên và con người sông Đà thông qua bút pháp “đa màu sắc” của ông, mà còn cảm nhận được sâu sắc về tâm hồn và con người ở “vùng sông' đó.

    Đầu tiên, là “nhân vật thiên nhiên' sông Đà. Chúng ta sử dụng thuật ngữ “nhân vật'' vì thông qua ngòi bút của Nguyễn Tuân, sông Đà hiện lên như một con người thực sự, với tất cả những cảm xúc, tính khí phức tạp (văn xuôi luôn viết hoa hai chữ Sông Đà).

     Sông Đà của Nguyễn Tuân không chỉ được miêu tả như những con sông thông thường, những dòng sông mà khi nhắc đến chỉ gợi lên hình ảnh nước, hoặc nhiều lắm là dòng chảy, màu sắc dòng sông v.v... Không! Sông Đà của Nguyễn Tuân đặc biệt hơn nhiều! Nó là một kết hợp của cát, của bờ, của gió, của đá, của thạch trận và của nước. Mỗi yếu tố trên của con sông Đà đều được Nguyễn Tuân miêu tả rất chi tiết, mỗi cái có một tư thế riêng, một vị trí riêng, dường như chúng sinh ra là để gắn liền với sông Đà, để đóng góp vào việc tạo nên hai chữ Sông Đà với đầy đủ tính chất và ý nghĩa của nó. Khi “quán sát' sông Đà của Nguyễn Tuân trong từng dòng văn, chúng ta thấy hiện ra một con sông với hai tính cách hoàn toàn trái ngược nhau: rất hung bạo nhưng cũng rất trữ tình.

     Điều đặc biệt ở Nguyễn Tuân là ông có cái nhìn vô cùng tinh tế và đặc sắc về mọi sự vật, từ những điều nhỏ nhặt nhất mà ít ai để ý nhất. Chẳng hạn như cát. Cát là một vật vô cùng phổ biến, nhưng cát sông Đà của ông thì “nó đục thủng gan bàn chân, lỗ rỗ những vết hà đục thủng đáy và mạn dưới các thuyền gỗ”. Bờ cát cũng có những đặc điểm riêng của nó. Ông miêu tả thiên nhiên với đầy đủ màu sắc, đường nét, âm thanh sống động nhất - thiên nhiên của sự vận dụng cách quan sát từ nhiều lĩnh vực nghệ thuật khác nhau, từ hội họa, thi ca, điêu khắc, âm nhạc, điện ảnh. Lúc thì rất hội họa: 'Mùa xuân dòng xanh ngọc bích chứ nước Sông Đà không xanh màu xanh cánh hến của sông Gâm, sông Lô. Mùa thu nước Sông Đà lừ lừ chín đỏ như da mặt người bầm đi vì rượu bữa...”. Lúc lại rất sáng tạo và đậm chất thơ: 'con Sông Đà tuôn dài như một áng tóc trữ tình'.

    “Áng tóc trữ tình'. Ngôn ngữ văn chương của Nguyễn Tuân thực sự là đặc sắc. Cái nhìn của ông cũng thế. Con sông Đà không chỉ đơn giản là 'Một áng tóc trữ tình” vì 'đầu tóc chân tóc ẩn hiện trong mây trời Tây Bắc, bung nở hoa ban hoa gạo tháng hai và cuồn cuộn mùa khói núi Mèo đốt nương xuân”. Một áng tóc mà có cả mây trời; có cả màu đỏ của hoa gạo, màu trắng của hoa ban, quyện vào trong khói; chất trữ tình là ở đó. Điều thú vị của Nguyễn Tuân là ông quan sát không chỉ tinh tế mà còn từ nhiều góc độ, trong nhiều thời điểm và trong nhiều tình trạng khác nhau. Ở một thời điểm, “nước Sông Đà reo lên như đun sôi”. Ở thời điểm khác, dòng sông lại “lững lờ như nhớ thương”. Chính vì vậy, thiên nhiên của ông trở nên độc đáo, trở thành thiên nhiên của Nguyễn Tuân. Cộng thêm với đó là ngòi bút tài năng và lãng mạn của ông. Mỗi từ, mỗi câu được nhà văn cân nhắc, trau chuốt kĩ lưỡng và công phu. Nếu chỉ có khả năng quan sát và cảm xúc mà không có kiến thức sâu rộng và kỹ năng viết, thì không thể nào có được những đoạn văn miêu tả độc đáo và gợi cảm như thế.

     Đoạn văn của Nguyễn Tuân về Người lái đò Sông Đà miêu tả về thiên nhiên rất độc đáo và sâu sắc, nhưng có vẻ như thiên nhiên chỉ là bối cảnh cho hình ảnh của con người. Mỗi khi thiên nhiên hùng vĩ, hung dữ hay hiền hòa, con người trong đó càng trở nên kiên cường, hùng tráng và đầy tài năng, cũng như thơ mộng hơn.

     Hãy nhìn người lái đò, “Dù có vẻ ngoài lêu nghêu như cây sào, nhưng chân ông luôn khuỳnh khuỳnh kẹp chặt như một tay cầm lái tưởng tượng, giọng nói của ông ầm ầm như tiếng sông ghềnh trước mặt, ánh mắt ông luôn tìm kiếm một bến xa xa trong sương mù”.

     Tất cả đều là những hình ảnh mạnh mẽ, độc đáo. Các từ ngữ tạo hình rõ ràng. Âm thanh cũng như hòa vào với nhau qua những từ ngữ được nối kết.

     Với nghệ thuật so sánh tài tình, phong phú, Nguyễn Tuân đã khắc họa rõ tư thế dũng mãnh của người lái đò Sông Đà và đặc điểm riêng biệt của họ không thể nhầm lẫn với ai. Kiến thức của họ càng khiến ta kính phục hơn: “Khả năng nhớ của họ được rèn luyện cực kỳ cao bằng cách sử dụng ánh mắt để ghi nhớ tỉ mỉ từng chi tiết của tất cả các dòng nước của các con thác nguy hiểm”. Ở nơi cao, họ cần cần sào để chống..., ở nơi thấp, họ cần buồm... Hình ảnh của người lái đò được Nguyễn Tuân mô tả không chỉ bằng lời văn phong phú mà còn bằng kinh nghiệm và kiến thức sâu rộng của họ. Họ qua bút Nguyễn Tuân trở nên như dũng sĩ đứng trước cuộc chiến với dòng nước dữ, trước những thác nước hung hăng, trước những luồng nước đầy sức mạnh và tiếng gào vang trời.

     Tuy nhiên, họ vẫn vượt qua thách thức, vượt qua thác Sông Đà, vượt qua những con hổ, và luôn chiến thắng. Mô tả về thiên nhiên nhằm làm nổi bật hình ảnh của con người; mô tả về sự gian khổ, can đảm của con người đối mặt với sông nước nhằm tái hiện một thiên nhiên bí ẩn, dữ tợn. Để thực hiện điều này, cần phải có một cây bút tài hoa, uyên bác.

     Tuy nhiên, chỉ với sự hiểu biết sâu rộng, sự quan sát tinh tế và một ngòi bút tài hoa không đủ, Nguyễn Tuân không thể miêu tả được một “Sông Đà' với thiên nhiên và con người sống động như thế và gợi cảm như thế. Tất cả đều bắt nguồn từ tình yêu sâu sắc đối với thiên nhiên và con người. Chính tình yêu đó đã thúc đẩy Nguyễn Tuân lên Tây Bắc và tạo ra tác phẩm tùy bút “Sông Đà'. Và chính tình yêu ấy đã cho người đọc thưởng thức những đoạn văn phong phú nhưng cũng đầy cảm xúc. Tình yêu thiên nhiên sâu sắc đã khiến ông nhìn con sông Đà như một người có tính cách, có linh hồn và có tâm trạng, lúc giận dữ, lúc oán trách, lúc van xin, rồi lại như là khiêu khích, giọng gằn và chế nhạo. Ông đã viết “Con Sông Đà gợi cảm' nhưng ông nhìn sông Đà như một đối tác và thông cảm với con sông như “làm lại quen biết từ trong giấc mơ”.