Ngọc lam

Ngọc lam là một khoáng chất phosphat ngậm nước của nhôm và đồng, có công thức hóa học là CuAl₆(PO₄)₄(OH)₈.5H₂O, có màu từ xanh nước biển ngả sang xanh lá cây, không trong suốt. Ngọc lam hiếm, có giá trị nếu tinh khiết và được ưa chuộng dùng làm trang sức và trang trí từ hàng ngàn năm nay vì màu sắc độc đáo của nó. Trong thời gian gần đây do xuất hiện các loại ngọc lam giả hay được sản xuất nhân tạo trên thị trường, rất khó phân biệt ngay cả đối với giới chuyên môn, nên ngọc lam, cũng giống như các loại đá quý không trong suốt khác, không còn được ưa chuộng nhiều nữa.

Ngọc lam bắt nguồn từ pierre turquoise trong tiếng Pháp có nghĩa là 'đá Thổ', được xem là một sự hiểu lầm vì ngọc lam không tồn tại tự nhiên ở Thổ Nhĩ Kỳ mà chỉ được buôn bán ở đây và thường được liên kết với quốc gia này.

Tính chất

Ngay cả những mẫu ngọc lam tinh khiết nhất cũng tương đối dễ vỡ, chỉ đạt độ cứng tối đa chưa đến 6 trong thang độ cứng Mohs, kém hơn cả thủy tinh sử dụng làm kính cửa một chút. Đặc trưng cho các khoáng vật có cấu trúc tinh thể kín (cryptocrystalline), ngọc lam hiếm khi tạo thành tinh thể đơn lẻ và có tất cả các tính chất biến đổi. Thông qua nhiễu xạ tia X, hệ thống tinh thể của ngọc lam được xác nhận thuộc loại tinh thể tam tà (triclinic). Đi kèm với độ cứng thấp là khối lượng riêng thấp (từ 2,60 đến 2,90) và khả năng hút ẩm cao. Các tính chất này phụ thuộc vào kích thước hạt. Ngọc lam có độ bóng từ sáp nến đến ít hơn so với thủy tinh, thường mờ nhạt nhưng có thể chiếu sáng xuyên qua ở các điểm mỏng. Màu sắc cũng thay đổi giống như các tính chất khác của khoáng vật này, từ trắng tới xanh dương đến xanh lá cây và từ xanh lá cây sáng đến xanh lá cây vàng. Màu xanh (nước biển) là do đồng mang lại trong khi màu xanh lá cây có thể do sắt (thay thế nhôm) hoặc mất nước.

Chỉ số khúc xạ của ngọc lam dao động từ 1,61 đến 1,62 khi đo bằng tia sáng natri 589,3 nm, đây là giá trị trung bình đo trên thiết bị đo khúc xạ đá quý vì tính chất đa tinh thể của nó. Khi đo trên các tinh thể đơn hiếm, chỉ số khúc xạ có thể từ 1,61 đến 1,65. Phổ hấp thụ bằng kính quang phổ cầm tay cho thấy một đường ở 432 nm và một dải băng tần yếu ở 460 nm, đặc điểm này được quan sát tốt nhất với ánh sáng phản xạ mạnh. Dưới tia cực tím có bước sóng ngắn, ngọc lam thỉnh thoảng phát sáng màu xanh, vàng hay xanh sáng, dưới tia cực tím sóng dài, ngọc lam có tính trơ.

Các mỏ ngọc lam

Ngọc lam là một trong những loại ngọc được khai thác sớm nhất, nhiều mỏ đã cạn kiệt, một số vẫn đang hoạt động cho đến ngày nay. Đây thường là các mỏ nhỏ, thường chỉ được khai thác theo mùa vì giới hạn về diện tích và nằm ở những vùng xa xôi. Đa số việc khai thác vẫn là thủ công, chưa có sự cơ giới hóa. Tuy nhiên, ngọc lam thường là sản phẩm phụ khi khai thác các mỏ đồng lớn, đặc biệt là ở Mỹ.

Iran

Vùng đất được gọi là Ba Tư từ 2000 năm trước đến nay là nguồn cung cấp ngọc lam quan trọng nhất. Ngọc lam được khai thác ở đây rất tinh khiết. Nguồn mỏ 'màu hoàn mỹ' này nằm trên đỉnh núi Ali-mersai, cao 2.012 m, với nhiều hầm mỏ đã được khai thác. Bên cạnh mỏ trên bán đảo Sinai, mỏ này được biết đến là mỏ lâu đời nhất.

Bán đảo Sinai

Ít nhất từ triều đại Ai Cập cổ đại đầu tiên (khoảng 3.000 năm trước Công nguyên), ngọc lam đã được sử dụng và khai thác tại bán đảo Sinai, được người Monitu gọi là 'xứ sở ngọc lam'. Khu vực này có ít nhất 6 mỏ, tất cả đều nằm ở bờ biển tây nam bán đảo, chiếm diện tích khoảng 650 km². Hai mỏ quan trọng nhất là Serabit et-Khadim và Wadi Maghareh, được biết đến là những mỏ có niên đại lâu đời nhất. Mỏ đầu tiên cách một đền cổ thờ thần Hathor khoảng 4 km.

Ngọc lam ở đây thường được tìm thấy trong sa thạch, được phủ bởi đá bazan. Hiện nay, việc khai thác ngọc lam ở quy mô lớn không còn mang lại lợi nhuận như trước, tuy nhiên các mỏ vẫn được khai thác đôi khi bởi người Bedouin (người Ả Rập du cư) dùng công cụ thuộc súng tự chế. Ngọc lam Sinai có đặc điểm màu xanh (lá cây) đậm hơn so với ngọc lam của Iran, được cho là bền và dễ bảo quản. Thường được gọi là ngọc lam Ai Cập, ngọc lam Sinai có mặt ngoài tương đối trong, khi nhìn dưới kính phóng đại thường thấy các đĩa màu xanh biển đậm không thấy ở các loại ngọc khác.

Hoa Kỳ

Miền Tây Nam Hoa Kỳ là nơi có nhiều mỏ ngọc lam đáng kể, bao gồm Arizona, California (các quận San Bernardio, Imperial và Inyo), Colorado (các quận Conejos, El Paso, Lake và Saguache), New Mexico (các quận Eddy, Grant, Otero và Santa Fee) và Nevada, là những nơi giàu khoáng sản này hay từng giàu có. Các mỏ ở California và New Mexico đã được người bản xứ khai thác bằng công cụ làm từ đá. Cerrillos ở New Mexico được coi là mỏ có niên đại lâu đời nhất. Trước đầu những năm 1920, tiểu bang này là nơi sản xuất ngọc lam lớn nhất của nước Mỹ, nhưng hiện nay đã gần như cạn kiệt. Ngày nay chỉ còn một mỏ ở California, tọa lạc tại vùng Apache Canyon, vẫn còn khai thác với mục đích thương mại.

Ngọc lam có thể được tìm thấy trong các mạch đá hoặc giữa các vỉa quặng, hoặc tự nhiên hình thành thành cục ngọc. Mặc dù có khi ngọc lam khai thác đạt chất lượng cao, có thể cạnh tranh với ngọc từ Iran, phần lớn ngọc lam ở Mỹ chỉ có chất lượng thấp (ngọc lam phấn), chứa nhiều sắt tạo nên màu xanh (lá cây) và vàng, dễ vỡ và không thích hợp để làm trang sức nếu không qua xử lý. Arizona hiện là nơi sản xuất ngọc lam quan trọng nhất theo giá trị, hầu hết là sản phẩm phụ khi khai thác mỏ đồng. Ngoài ra, Nevada cũng là nơi chính để sản xuất, với khoảng từ 75 đến 100 mỏ đã được khai thác trong lịch sử. Ngọc lam của Nevada nổi tiếng với các đường vân màu nâu hoặc đen tạo thành mảng lưới đẹp, được gọi là 'ma trận lưới nhện'.

Năm 1912, mỏ ngọc lam tinh thể đơn đầu tiên được phát hiện ở Lynch Station, quận Campbell, Virginia. Những tinh thể này rất nhỏ, với tinh thể 1 mm được coi là lớn. Cho đến những năm 1980, Virginia được cho là nơi duy nhất có ngọc lam dưới dạng tinh thể rời, nhưng hiện nay ít nhất đã có 27 nơi khác. Loại ngọc này rất được các người sưu tầm ưa chuộng.

Để tăng lợi nhuận và đáp ứng nhu cầu, phần lớn ngọc lam ở Mỹ đều được xử lý hoặc cải biên ở mức độ nhất định. Các phương pháp xử lý này bao gồm đánh bóng và các phương pháp đang gây tranh cãi khác như nhuộm hoặc thấm đẫm với nhựa epoxy hoặc chất dẻo.

Trung Quốc

Trung Quốc là một trong những nguồn chính cung cấp ngọc lam. Ngọc lam được khai thác tại Trúc Sơn, Vân Tây ở Hồ Bắc, Mã An Sơn ở An Huy, Bạch Hà ở Thiểm Tây, Tích Xuyên ở Hà Nam, Kumul ở Tân Cương, Ulan ở Thanh Hải và các địa phương khác. Trong số đó, ngọc lam chất lượng cao ở Vân Dương, Trúc Sơn và Vân Tây tỉnh Hồ Bắc là nổi tiếng trên toàn thế giới về cả sản lượng lẫn chất lượng. Ngày nay, hầu hết ngọc lam chất lượng hàng đầu đều có nguồn gốc từ các khu vực này.

Ngọc lam cũng được tìm thấy ở Giang Tô, Vân Nam và các địa phương khác.

Lịch sử

Màu xanh nhạt của ngọc lam đã làm cho nó được ưa chuộng từ thời cổ đại. Ngọc lam từng là món trang sức của các vị vua Ai Cập cổ đại, người Aztec, người Ba Tư, vùng Lưỡng Hà, đồng bằng sông Ấn Độ và có lẽ cũng ở Trung Quốc trong quá khứ. Mặc dù là một trong những loại đá quý có tuổi đời lâu nhất, ngọc lam chưa trở thành một loại đá quý quan trọng ở phương Tây cho đến thế kỷ 14, khi ảnh hưởng của nhà thờ bớt mạnh, cho phép sử dụng ngọc lam làm trang sức bên ngoài nhà thờ. Ở Ấn Độ, người ta có vẻ như không biết đến ngọc lam cho đến thời Mughal, và ở Nhật Bản thậm chí cho đến thế kỷ 18. Nhiều nền văn minh này tin rằng ngọc lam có tính chất phòng bệnh, và nó có thể thay đổi màu sắc tùy thuộc vào sức khỏe của người sử dụng, giúp họ chống lại những điều không may.